احكام فقهی اجرایی حج

فراگیری احكام و مناسك حج, برای تمام زائران بیت الله الحرام امری ضروری و اجتناب ناپذیر است; چرا كه انجام درستِ اعمال حج, بدون شناخت احكام و مناسك آن, غیر ممكن است

«وَللهِ عَلَی النّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبیلاً وَ مَنْ كَفَرَ فَاِنَّ اللّهَ غَنِیٌّ عَنِ العالَمینَ.»۱

فراگیری احكام و مناسك حج، برای تمام زائران بیت الله الحرام امری ضروری و اجتناب ناپذیر است; چرا كه انجام درستِ اعمال حج، بدون شناخت احكام و مناسك آن، غیر ممكن است و كسی كه به جهت عدم آگاهی به مسائل شرعی، خللی در اعمال وی پیش آید، علاوه بر آن كه هرگز به مراتب معنوی حج نمی رسد، به جهت باطل شدن عمره یا حج یا ارتكاب به محرمات احرام، مشكلات فراوانی برایش پدید خواهد آمد. این معنا برای حجاج، درحدّ فراگیری مسائلی كه غالباً بدان نیاز پیدا می كنند تحقق می پذیرد و حتی در بسیاری موارد با مراجعه به روحانی كاروان یا راهنمایی او می توانند نیاز خود را برطرف كنند، ولی دست اندركاران امور اجرایی كاروان ها، مدیران، معاونان و خدمه محترم كه كار آنها رابطه تنگاتنگ با اعمال و رفتار حاجیان دارد و زائران عزیز را راهنمایی می كنند، یادگرفتن مسائل شرعی بویژه مناسك حج برای آنها ضروری تر می باشد، و چون گاهی بر اثر پیش آمدن مشكلاتی برای روحانی كاروان یا جدایی برخی از زائران از جمع آنها، مدیر یا معاون یا خدمه باید با آگاهی كامل به مناسك حج، مراقب انجام درست اعمال حجاج باشند، به عنوان مثال: هنگام حركت زائران از میقات به مكه، یا از مكه به عرفات، یا از عرفات به مشعر، كه با چند دستگاه اتوبوس حركت می كنند، روحانی كاروان تنها همراه یكی از آنهاست، در نتیجه بقیه اتوبوس ها را باید مسؤولان كاروان همراهی كنند و چنانچه برای آنها مسأله ای پیش آید، انتظار این است كه مسؤولان كاروان بتوانند در چنان شرایطی آنها را راهنمایی كنند.

بنابراین آگاهی مدیران، معاونان و خدمه كاروان ها نسبت به مناسك حج باید در حد بالاتری از آنچه برای زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومی حج، برخی از احكام فقهی وجود دارد كه رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرایی حج دارد، كه می توان آنها را با عنوان «احكام فقهی اجرایی حج» از سایر مسائل جدا كرد.

آنچه پیش رو دارید این دسته از مسائل است، كه برای اولین بار، سال گذشته در جلساتی كه به همت سازمان حج و زیارت قم ترتیب داده شده بود در جمع مدیران و معاونان كاروان های شهرستان قم بیان شد، و اكنون خلاصه آن مباحث به صورت جزوه حاضر تقدیم می شود، امید است كه مورد استفاده مطالعه كنندگان و قبول حضرت حق قرار گیرد. «رَبّنا تَقَبَّلْ مِنّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّمیعُ الْعَلیم.»

● اخلاص در عمل

مدیریت كاروان حج و خدمت به زائران بیت الله الحرام، از اعمالی است كه رنگ عبادت دارد، از این رو باید با قصد قربت و برای رضای خداوند انجام پذیرد، كه اگر چنین باشد، اجر اخروی فراوانی نیز خواهد داشت.

● تنظیم برنامه های آموزشی حج

بر مسؤولان كاروان لازم است برنامه های آموزشی حج را بگونه ای تنظیم كنند كه زائران آنها بتوانند به نحو شایسته ای در آن برنامه ها شركت كرده و خود را آماده این سفر عظیم بنمایند; یعنی با در نظر گرفتن زمان حركت كاروان و موقعیت شغلی زائران، جلسات آموزشی در وقت مناسب تشكیل گردد و از نظر مكانی نیز محل برگزاری آنها در جایی باشد كه تمام زائران یا درصد بالایی از آنها بتوانند شركت كنند.

● تشویق زائران

مسؤولان كاروان، زائران خود را به شركت در كلاس های آموزشی مناسك، كه توسط روحانیون معظم كاروان ها برگزار می گردد و استفاده از برنامه های صدا و سیما كه ویژه حج تهیه و پخش می شود تشویق كنند چون هر چه سطح آگاهی زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد، اداره كاروان نیز راحت تر است.

● استطاعت

كسانی كه حج واجب خود را بجا نیاورده اند; یعنی سال اوّل تشرف آنهاست یا تاكنون استطاعت نداشته اند و الآن با هزینه سازمان حج و زیارت به حج مشرف می شوند، چنانچه به غیر از مخارج سفر سایر شرایط استطاعت حج را داشته باشند باید حجهٔ الاسلام بجا آورند. و سایر شرایط عبارتست از:

۱) آنچه در زندگی بدان نیاز است; مانند مسكن، فرش، لوازم دیگر منزل و... داشته باشد و از این جهت برایش مشكلی نباشد و چنانچه با منزل اجاره ای و اشیا و وسایل زندگی عاریه ای نیازشان برطرف گردد و به سختی نیفتند، استطاعت حاصل است.

۲) در مدت سفر، مخارج زن و فرزند و سایر افرادی كه تحت تكفل آنها هستند را داشته باشند.

۳) پس از سفر نیز شغل یا حرفه مناسبی داشته باشند كه زندگی شان با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمه ای نزند.

● مسأله: خدمه كاروان ها كه وارد جدّه می شوند، اگر سایر شرایط استطاعت را دارند از قبیل داشتن وسایل زندگی، بالفعل یا بالقوه و رجوع با كفایت; مثلاً كار و صنعت و غیر آن كه با آنها می توانند پس از مراجعت، ادامه زندگی مناسب خود را بدهند مستطیع هستند و باید حَجّهٔ الاسلام بجا آورند. و كفایت از حج واجب آنان می كند و چنانچه سایر شرایط را ندارند به مجرد امكان حج برای آنان، استطاعت حاصل نشده است و حج آنان استحبابی است و چنانچه بعداً استطاعت پیدا كردند باید حج واجب را بجا آورند.۲

● نیـابـت

كسی كه در حج نیابت می پذیرد، باید دارای شرایطی باشد كه از جمله آنهاست:

۱) واجب نبودن حج بر نایب

۲) آشنایی به افعال و احكام حج (هر چند با ارشاد كسی در هنگام عمل)

۳) معذور نبودن در ترك برخی از افعال حج۳

بنابراین، افرادی كه حج واجب خود را بجا نیاورده اند و مستطیع هستند، نمی توانند نیابت بپذیرند و كسانی كه از انجام دادن كامل اعمال حج، معذور باشند، و از ابتدا می دانند كه باید وظیفه معذور را انجام دهند، نمی توانند نیابت بپذیرند، مانند آن عده از خدمه كاروان كه شب عید قربان با انجام دادن وقوف اضطراری مشعر، همراه با بانوان به منا می روند.

و به فتوای حضرت امام خمینی ـ ره ـ و برخی از فقهای بزرگوار، اگر از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذری برایش پیش آید، نیابت او صحیح نیست، بنابراین بهتر است كه مدیران، معاونان و خدمه كاروان ها نیابت نپذیرند، چون هر لحظه ممكن است به هنگام انجام اعمال مشكلی برای كاروان پیش آید كه بناچار باید اعمال معذور را انجام دهند، پس در صورتی كه یكی از خدمه، نیابت پذیرفته باشد، بهتر است به اطلاع مدیر كاروان برساند، تا در هنگام اعمال و پذیرفتن كارهای اجرایی كاروان به مشكل برنخورد.

● یاری روحانی

مدیران و معاونان و خدمه كاروان باید در انجام هرچه بهتر مناسك و اعمال حج، روحانی كاروان را یاری دهند ولی هرگز در كار وی دخالت نكنند و از پاسخگویی به مسائل شرعی حج بپرهیزند و سؤال كننده را به روحانی كاروان ارجاع دهند، چون احكام حج، بسیار پیچیده و دقیق است و موارد مشابه بسیار دارد كه تشخیص آن موارد و یافتن حكم شرعی آن كار دشواری است و چنانچه به مسأله ای پاسخ اشتباه داده شود، گاهی پیامدهای بسیاری به دنبال دارد، لذا تمام مسؤولان كاروان، اعم از مدیر، معاون، خدمه و روحانی كاروان باید با هماهنگی كامل و تفاهم و انجام وظایف خود، زائران را در انجام صحیح اعمال یاری دهند.

● دخالت سابقه داران

گاهی مشاهده می شود افرادی كه سابقه تشرف به حج را دارند، بر اثر غرور یا اطمینان به آگاهی خود، به صورت انفرادی عمل می كنند و تعدادی از كسانی كه سابقه تشرف ندارند را برای انجام اعمال و مناسك به همراه خود می برند و به جهت اشتباه در اعمال، سبب زحمت خویش و همراهان می گردند. مسؤولان كاروان این مسأله را به زائران گوشزد كنند كه هرگز بدون هماهنگی با مسؤولان كاروان اقدام به عملی ننمایند و كسی را با خود به اعمال نبرند كه ممكن است موجب بطلان اعمال خود یا دیگران گردند.

روزی در حال سعی، وقتی به مروه رسیدم، دیدم فردی برای همراهان نیت سعی را آموزش می دهد و آنها نیز آماده شده اند كه پس از نیت سعی را از مروه شروع كنند، از او پرسیدم: آیا می دانی اینجا مروه است و سعی باید از صفا شروع شود؟ پرسید، مگر فرق می كند؟ به او گفتم: آری سعی باید از صفا آغاز شود و اینجا مروه است و صفا در مقابل قرار دارد، پس از پرس و جو متوجه شدم كه سال دوّم تشرف اوست!

● نماز قضا نشود

در تمام مواقع، برنامه های حركت كاروان طوری تنظیم شود كه زائران بتوانند نمازهای واجب خود را به موقع بجای آورند، و هرگز نماز كسی قضا نشود، و نیز به زائران یادآوری شود كه: آخر شب به زیارت یا خرید نروید كه نماز صبح تان قضا شود.

● نماز تمام یا شكسته

چون مسؤولان كاروان از مدت اقامت زائران در مدینه و مكه مطلع هستند، لازم است در اولین فرصت، مدت اقامت كاروان در مدینه و مكّه (قبل از رفتن به عرفات و پس از برگشت از منا) را به اطلاع روحانی كاروان برسانند كه این مسأله را برای زائران بگوید، تا تكلیف خود را نسبت به تمام یا شكسته بودن نماز بدانند.

▪ در عرفات و منا و مَشْعَر و بعد از مراجعت از اماكن مزبور، در صورتی كه مسافت شرعی محقّق نشود، وظیفه حجاجی كه قبلاً در مكه معظمه قصد اقامت كرده اند; از حیث قصر و اتمام چیست؟

▪ در فرض مذكور تمام است.۴

▪ بعضی از حجاج در مكه قصد اقامه كرده اند، چه بطن مكه یا محلات آن مثل «شیشه» و «ریع الذاخر» یا «مسفله» یا «حجون» اگر یقین داشته باشند كه تا عرفات چهار فرسخ است، نماز را قصر و اگر شك داشته باشند در مسافت شرعی نماز را تمام می خوانند، بفرمایید در مراجعت از عرفات و منا، تكلیف آنان از نظر قصر و اتمام چیست؟ با توجه به این كه توقف آنان در مكه یك روز یا سه روز یا نه روز است و باید به ایران یا مدینه حركت كنند؟

▪ در صورت عدم مسافت شرعیه یا شك در آن كه در نماز باقی بر تمام هستند، اگر از عرفات كه به مكه برمی گردند، از جهت این كه محل اقامه است می روند و بعد از مكه قصد مسافرت می كنند، در بازگشت به مكه و در خود مكه هم نمازشان تمام است.۵

● قبــله

چون جهت قبله در شهر مكه در هر سوی آن تغییر پیدا می كند و حتی گاهی در یك هتل نیز، قسمت های مختلف آن ممكن است به یك سمت نباشد و بدین سبب تشخیص جهت قبله برای زائران مشكل شود، مناسب است جهت قبله بر كاغذی نوشته شود و بر دیوار شُقّه ها یا اتاق ها نصب گردد كه در نماز مراعات شود، علاوه بر این، با كمال تأسف جهت برخی از دستشویی ها در دو شهر مكه و مدینه به سمت قبله است و چون در آن حال، رو به قبله یا پشت به قبله بودن حرام است، لازم است مسؤولان كاروان نسبت به تغییر آنها یا مسدود كردن و یا آگاه كردن زائران اقدام نمایند.

● تشویق زائران برای شركت در نماز

گرچه روحانیون معظم كاروان ها، هر لحظه به زائران تذكر می دهند كه در نماز جماعت شركت كنند، لیكن از آنجا كه یكی از مشكلات اساسی در حج، پرسه زدن زائران ایرانی در خیابان ها هنگام نماز جماعت یا بازگشت به محل اسكان می باشد و این مسأله زمینه توهین به شیعه را فراهم می آورد، لازم است مسؤولان محترم كاروان ها، این مسأله را به زائران گوشزد كنند و آنها را به شركت در نماز جماعت، بویژه نماز جماعت مسجد الحرام و مسجد النبی تشویق كنند، و برنامه های زیارتی و پذیرایی را طوری تنظیم كنند كه زائران بتوانند به موقع كارهای خود را انجام دهند و از شركت در نماز تخلف نكنند. مواردی مشاهده می گردد كه شام كاروان ها پس از نماز مغرب داده می شود و زائرانی كه عصر به حرم یا بازار رفته اند، چون خوف دیر رسیدن به شام را دارند و فاصله محل اسكان هم زیاد است، به جای رفتن به نماز، برخلاف مسیر حركت حجاج كه جملگی برای شركت در نماز جماعت به سوی مسجد می روند، آنها به سوی محل استراحت در حركتند و این عمل بسیار ناپسند و خلاف شؤون شرعی است.

● یادآوری وضـو

هنگام بردن زائران به اماكن مقدس یا طواف و سایر اعمال، بسیار مناسب است قبل از حركت به زائران یادآور شوید كه وضو بگیرند و آماده حركت شوند، تا هنگام زیارت كسی برای وضو گرفتن از جمع جدا نشود كه سبب معطل ماندن سایرین و گاهی گم شدن آن فرد می شود، و بسیار مشاهده شده است كه حاجی به سبب غفلت از وضو، طواف را بدون ضو انجام داده و این امر مشكلاتی برای كاروان و خودش پدید آورده است.

● احـرام در میقات

تلاش بی وقفه مسؤولان كاروان با شروع اعمال و احرام در میقات آغاز می شود، كه از آنجا به بعد، دقّت بسیار زیاد و مدیریت كامل، ضامن پیشبرد كارها خواهد شد.

كسانی كه مدینه بعد هستند و برای احرام به «جُحفَه» می روند، نسبت به احرام مشكل خاصی ندارند، چون میقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه جحفه، میقات است و احرام در آنجا اشكال ندارد.۶ لذا بردن زائران به داخل مسجد بویژه در مواقع ازدحام و زیادی جمعیت، ضرورتی ندارد و برای خانم هایی كه از رفتن به مسجد معذورند مشكلی وجود ندارد. ولی كسانی كه مدینه قبل هستند و برای احرام به مسجد شجره می روند، چون تنها مسجد شجره میقات است و بنابر احتیاط واجب باید احرام در مسجد واقع شود۷ توجه به نكات ذیل لازم است:

۱ ) قبل از رفتن به مسجد زائران را نسبت به جغرافیای مسجد، محل وضو و غسل احرام توجیه نمایید كه به راحتی بتوانند اعمال را انجام دهند و زائری گم نشود و احرامی در حیاط اوّلی كه پس از دستشویی ها و قبل از مسجد است انجام نشود، چون برخی از حجاج خیال می كنند آنجا نیز جزو مسجد شجره است.

تألیف : محمد حسین فلاح زاده

پی نوشت ها:

۱- آل عمران:۹۷

۲- مناسك، ص۱۸، م۱۳ -یادآوری می شود، تمام مسائل از مناسك محشی، نشر مشعر، چاپ اوّل، ۱۳۷۲ آورده شده است.

۳- مناسك، نیابت در حج، مسأله۱

۴- مناسك، ص۳۹۱، س۴۶

۵- مناسك، ص۳۹۲، س۴۷

۶- مناسك، ص۸۳، س۱۷

۷- مناسك، ص۷۷، م۱

۸- مناسك، ص۸۱، س۱۳

۹- مناسك، ص۱۲۹، م۲

۱۰- مناسك، ص۱۴۲، س۲۸

۱۱- مناسك، ص۱۳۱، م۸ و ص۱۳۷، م۵

۱۲- مناسك، ص۱۰۵، سطر۱۱

۱۳- مناسك، ص۱۱۴، م۲ و ۴

۱۴- مناسك، ص۲۲۴، م۱۷

۱۵- مناسك، ص۲۵۷ و ۲۵۸ و ۲۵۹ - س۱۶ تا ۱۹ و ۲۳ و ۲۴

۱۶- مناسك، ص۳۵۳، م۷

۱۷- مناسك، ص۳۵۲، ص۱۳

۱۸- مناسك، ص۳۳۷، م۱

۱۹- مناسك، ص۳۳۹، م۸

۲۰- مناسك، ص۳۷۶، سطر آخر

۲۱- مناسك، ص۲۵۹، س۲۴

۲۲- مناسك، ص۸۰، م۱۰

۲۳- مناسك، ص۱۳۷، م۲

۲۴- مناسك، ص۲۹۲، س۳

منبع:سایت حج

---