درافتادن با شبکه های اجتماعی

انتشار کتاب «سرمایه اجتماعی» نوشته جان فیلد که دکتر جلال متقی آن را ترجمه کرده است, بهانه ای شد تا با نظر به این کتاب مفهوم سرمایه اجتماعی تشریح شود

● به مناسبت انتشار کتاب «سرمایه اجتماعی»، نوشته جان فیلد

بررسی متون پژوهشی و نظری درباره سرمایه اجتماعی، روشن می سازد که برای پژوهشگران اجتماعی رابطه این مفهوم با سایر مفاهیم تا چه اندازه گسترده بوده و این ارتباط را تا کجا می‌توان پیش برد.

عده ای در این میان رابطه سرمایه اجتماعی را با سلامت فردی، بهزیستی و دیگر شاخص های مربوط به حوزه فیزیک و زیست انسانی مورد سنجش و اثبات قرار داده اند. مدتی است که توجه به این مقوله در ایران نیز در دستور کار دانشگاهیان و اصحاب علوم اجتماعی قرار گرفته است. انتشار کتاب «سرمایه اجتماعی» نوشته جان فیلد که دکتر جلال متقی آن را ترجمه کرده است، بهانه ای شد تا با نظر به این کتاب مفهوم سرمایه اجتماعی تشریح شود.

نظریه پردازان و عالمان، مفاهیم را برای فکر کردن و عمل کردن برمی سازند و به خدمت می‌گیرند؛ اما گاه این مفاهیم هستند که بشر را به خدمت می گمارند. بی شک وقتی برای نخستین بار«لیدا جی. هانیفان»، سرپرست وقت مدارس ویرجینیای غربی در امریکا، از اصطلاح سرمایه اجتماعی (social capital) استفاده کرد، تصور نمی کرد روزی فرارسد که این اصطلاح به صورت فراگیری پژوهش های علوم اجتماعی را تحت تاثیر قرار دهد تا جایی در ایران نیز دانشجویان پایان نامه ها درباره «سرمایه اجتماعی» بنویسند و مطالعات میدانی متعددی درباره این مفهوم صورت گیرد و کتاب ها نوشته شود.

اگرچه مناقشات زیادی درباره مفهوم سرمایه اجتماعی وجود دارد؛ اما به طور کلی توافقی ضمنی نیز در این باره وجود دارد که نخستین بار استفاده از این واژه به «نوشته های لیدا جی. هانیفانغ... به سال ۱۹۱۶ف بازمی گردد. او در توضیح اهمیت مشارکت در تقویت حاصل کار مدرسه، مفهوم سرمایه اجتماعی را مطرح کرده غاستف.» (تاجبخش، ۱۳۸۴، ص۵۳۴)

پس از هانیفان، « اندیشه سرمایه اجتماعی تا چندین دهه ناپدید شد؛ ولی در دهه ۱۹۵۰، گروهی از جامعه شناسان شهری کانادایی، در دهه ۱۹۶۰ یک نظریه پرداز مبادله و در دهه ۱۹۷۰ اقتصاددانی به نام لوری (۱۹۷۹) آن را دوباره احیا کردند.» (همان)

فرانسیس فوکویاما در کتاب «پایان نظم (سرمایه اجتماعی و حفظ آن)» مبنای استفاده از اصطلاح سرمایه اجتماعی را به دهه شصت میلادی بازگرداند. به زعم او «اصطلاح سرمایه اجتماعی غ...ف نخستین بار در اثر کلاسیک جین جاکوب؛ مرگ و زندگی شهرهای بزرگ امریکایی (۱۹۶۱) به کار رفته است که در آن، او توضیح داده بود که شبکه های اجتماعی فشرده در محدوده های قدیمی و مختلط شهری، صورتی از سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهند و در ارتباط با حفظ نظافت، عدم وجود جرائم خیابانی و دیگر تصمیمات در مورد بهبود کیفیت زندگی، در مقایسه با عوامل نهادهای رسمی مانند نیروی حفاظتی پلیس و نیروهای انتظامی، مسوولیت بیشتری از خود نشان می دهند. گلن لوری، اقتصاددان، نیز همچون ایوان لایت، جامعه شناس، اصطلاح سرمایه اجتماعی را دهه ۷۰ برای توصیف مشکل اقتصاد درون شهری به کار برد.» (۱۳۷۹، ص ۱۰)

البته می توان کاربرد این اصطلاح را به صورت انضمامی در آثار جامعه شناسان کلاسیک از جمله کارل مارکس (در تبدیل طبقه درخود، به طبقه برای خود)، امیل دورکیم (در انواع خودکشی و بحث جامعه آنومیک)، جورج زیمل (در بحث دلزدگی در کلانشهر) و ماکس وبر(در تاثیر اخلاق پروتستانی بر روحیه سرمایه داری) و... می بینیم.

مساله اصلی در حوزه سرمایه اجتماعی نحوه استقرار افراد و گروه ها در شبکه های اجتماعی و کم و کیف درافتادن این کنشگران اجتماعی با این شبکه ها است. این نکته ای است که جان فیلد، استاد دانشگاه استرلینگ در انگلستان، نیز در کتاب خود مورد تاکید قرار داده است؛ البته با توجه به این نکته که این درگیر شدن عاملان اجتماعی، هم جنبه های مثبت دارد و هم جنبه های منفی.

به عنوان مثال فیلد در فصل دوم از کتاب خود که «کشف قدرت شبکه ها» نام دارد سویه های مثبت قضیه را مطرح می کند و نشان می دهد که چطور می توان از سرمایه های اجتماعی برای امور مختلف اجتماعی از جمله ایجاد توسعه و رفاه استفاده کرد.

او در فصل سوم از کتاب خود که «قدم زدن در طرف تاریک» نام دارد سویه های منفی را مورد تاکید قرار داده و عنوان می کند که اساساً سرمایه اجتماعی به عنوان یک تیغ دولبه عمل می کند و دقیقاً می تواند مانع توسعه باشد. به این صورت در واقع کنشگران از شبکه های اجتماعی به عنوان ابزاری برای رسیدن به مقاصد خود بهره می برند و هیچ تضمینی مبنی بر سازنده و اخلاقی بودن این مقاصد و اهداف وجود ندارد. آنچه فیلد در کتابش مورد تحلیل و بررسی قرار می دهد بیشتر یک توصیف دقیق و اجمالی از کارهایی است که اندیشمندان پیشین درباره سرمایه اجتماعی به انجام رسانده اند. او همچنین در فصل های پایانی کتابش به مسائل نوین درباره سرمایه اجتماعی اشاره می کند.

«سرمایه اجتماعی در دنیای (فرا)مدرن» و «سرمایه اجتماعی ابزاری برای سیاستگذاری» فصل هایی هستند که فیلد تلاش کرده در آنها به زوایایی از مفهوم سرمایه اجتماعی بپردازد که در آرای نظریه پردازان اصلی از جمله کلمن، بوردیو، پاتنام و... چندان مورد بحث قرار نگرفته است.

به عنوان نمونه بوردیو چهار نوع سرمایه را شناسایی کرده است که این اشکال سرمایه عبارتند از؛ سرمایه اقتصادی، سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی و سرمایه نمادین (تاجبخش،۱۳۸۴، ص ۱۳۱) شکل اقتصادی سرمایه بلافاصله تبدیل به پول می شود.

مانند دارایی های منقول و ثابت یک سازمان. سرمایه فرهنگی نوع دیگر سرمایه است که در یک سازمان وجود دارد، مانند تحصیلات عالیه اعضای سازمان که این نوع سرمایه نیز در برخی موارد و تحت شرایطی قابل تبدیل به سرمایه اقتصادی است و سرانجام شکل دیگر سرمایه، سرمایه اجتماعی است که به ارتباطات و مشارکت اعضای یک سازمان توجه دارد و می تواند به عنوان ابزاری برای رسیدن به سرمایه های اقتصادی باشد.

بر اساس تعریف بوردیو سرمایه اجتماعی مجموعه منابع واقعی یا مجازی ای است که به واسطه مزیت پایدار شبکه ها و روابط سازمانی مستحکم و شناخت و آگاهی های متقابل، به افراد یا گروه ها تعلق می گیرد. از نظر بوردیو سرمایه اجتماعی عبارت است از مجموع منابع فیزیکی یا غیرفیزیکی در دسترس فرد یا گروهی که دارای شبکه نسبتاً بادوامی از ارتباطات نهادینه شده با آشنایی های دوجانبه و محترم هستند.(فیلد، ص ۲۳)

به بیان دیگر، سرمایه اجتماعی برای بوردیو آن بستر فرهنگی ناشی از ساخت اجتماعی است که در ارتباط مستقیم با عادات افراد و میدان فرهنگی ناشی از کنش های اجتماعی سازمان یافته و صورت بندی می شود.

در واقع اگر از سرمایه نمادین که مجموعه سایر سرمایه ها است، بگذریم، سرمایه اقتصادی شکل غالب سرمایه گذاری است و انواع دیگر سرمایه که شامل سرمایه فرهنگی و اجتماعی است، به عنوان ابزاری برای حصول سرمایه اقتصادی مفهوم پیدا می کند.

از نظر بوردیو، سرمایه اجتماعی در سیستم های سرمایه داری، به عنوان ابزاری برای تقویت و تثبیت جایگاه اقتصادی افراد به شمار می رود. در این سیستم ها، سرمایه اقتصادی پایه است و سرمایه اجتماعی و فرهنگی ابزاری برای تحقق آن محسوب می شود. بر این اساس اگر سرمایه اجتماعی نتواند موجب رشد سرمایه اقتصادی شود، کاربردی نخواهد داشت.

اما برخلاف بوردیو، جیمز کلمن، جامعه شناس امریکایی، برای تعریف سرمایه اجتماعی از نقش و کارکرد آن کمک گرفت و تعریفی کارکردی از سرمایه اجتماعی ارائه داد. بر این اساس «سرمایه اجتماعی شیء واحدی نیست، بلکه انواع چیزهای گوناگونی است که دو ویژگی مشترک دارند؛ همه آنها شامل جنبه ای از یک ساخت اجتماعی هستند و کنش های معین افرادی را که در درون ساختار هستند، تسهیل می کنند.

سرمایه اجتماعی مانند شکل های دیگر سرمایه است و دستیابی به هدف های معینی را که در نبودن آن دست یافتنی نخواهد بود، امکان پذیر می سازد. سرمایه اجتماعی مانند سرمایه فیزیکی و انسانی کاملاً تعویض پذیر نیست؛ اما نسبت به فعالیت های به خصوصی تعویض پذیر است. شکل معینی از سرمایه اجتماعی که در تسهیل کنش های معین ارزشمند است، ممکن است برای کنش های دیگر بی فایده یا حتی زیانمند باشد.

سرمایه اجتماعی نه در افراد و نه در ابزار فیزیکی تولید قرار ندارد.» (کلمن، ۱۳۷۷، ص ۴۶۲) کلمن با استفاده از مفهوم سرمایه اجتماعی سعی در شناخت نقش هنجارها در داخل خانواده یا شبکه های اجتماعی داشت تا از این طریق بتواند موجب تقویت سرمایه های انسانی شود. به همین دلیل هم است که او سرمایه اجتماعی را شامل آن جنبه از ساخت اجتماعی می داند که کنش های متقابل افراد را درون ساختار اجتماعی تسهیل می کند. (همان، ص ۴۶۷)

در کنار بوردیو و کلمن، روبرت پاتنام، جامعه شناس ایتالیایی، از معدود افرادی است که تمامی نیروی خود را روی مفهوم سرمایه اجتماعی متمرکز کرده و پژوهش های بنیادینی برای سنجش و کاربردهای این واژه به انجام رسانده است.

تاکید عمده وی بر نحوه تاثیر سرمایه اجتماعی بر رژیم های سیاسی و نهادهای دموکراتیک مختلف استوار است. پاتنام سرمایه اجتماعی را مجموعه ای از مفاهیم، مانند اعتماد، هنجارها و شبکه ها می داند که موجب ایجاد ارتباط و مشارکت بهینه اعضای یک اجتماع شده و در نهایت منافع متقابل آنان را تأمین خواهد کرد. از نظر وی، اعتماد و ارتباط متقابل اعضا در شبکه، به عنوان منابعی هستند که در کنش های اعضای جامعه موجود است. پاتنام سرمایه اجتماعی را به عنوان وسیله ای برای رسیدن به توسعه سیاسی و اجتماعی در سیستم های سیاسی می داند. (پاتنام،۱۳۸۰؛ ۲۹۶)

به زعم او سرمایه اجتماعی، وجوه گوناگون سازمان اجتماعی، نظیر اعتماد، هنجار و شبکه ها را شامل می شود که با تسهیل اقدامات از طریق آنها، کارایی جامعه بهبود می یابد. (همان؛ ۲۸۵)

فرانسیس فوکویاما نیز همچون پاتنام در تعریف این مفهوم از وجود هنجارها و ارزش ها سخن می گوید. البته او هنجارها و ارزش های غیررسمی در یک گروه را مدنظر دارد و بر این اساس می گوید؛ «سرمایه اجتماعی را به سادگی می توان به عنوان وجود مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش های غیررسمی تعریف کرد که اعضای گروهی که همکاری و تعاون میانشان مجاز است، در آن سهیم هستند، مشارکت در ارزش ها و هنجارها به خودی خود باعث تولید سرمایه اجتماعی نمی شود، چرا که این ارزش ها ممکن است ارزش های منفی باشد.» (فوکویاما، ۱۳۷۹، ص ۱۰ و ۱۱)

فوکویاما اعتقاد دارد که در ارتباط با سرمایه اجتماعی باید دو نکته را روشن کرد؛ اول اینکه سرمایه اجتماعی، زیرمجموعه سرمایه انسانی نیست؛ چرا که این سرمایه متعلق به گروه هاست و نه افراد و در واقع هنجارهایی که شالوده سرمایه اجتماعی را تشکیل می دهند، در صورتی معنی دارد که بیش از یک فرد در آن سهیم باشد. و دوم اینکه سرمایه اجتماعی با توجه به علم سیاست و علم اقتصاد لزوماً چیز خوبی نیست.

در این علوم، همکاری و همیاری برای تمام فعالیت های اجتماعی خواه خوب یا بد، ضروری است. (همان، ص ۱۳) مولف کتاب«سرمایه اجتماعی» به خوبی توانسته در بحث مجمل مقدمه کتاب با عنوان«سرمایه اجتماعی چیست و چرا مهم است؟» مدخلی مناسب به این بحث را فراهم آورد. فیلد همچنین در فصل نخست کتابش که «از استعاره به مفهوم» نام دارد، تعاریفی را که ذکر شد مطرح کرده و هر یک از این تعاریف را در راستای فهم کلی از مفهوم سرمایه اجتماعی به بحث می گذارد.

این کتاب بر خلاف انتظار ۲۵۲ صفحه داشته و این نشان می دهد که فیلد به خوبی توانسته مباحث ضروری برای فهم اصطلاح سرمایه اجتماعی را به اجمال تشریح کند. شاید به همین دلیل باشد که جان اسکات، استاد دانشگاه اسکس، در معرفی این کتاب می گوید؛ کتاب جان فیلد، گل سرسبدی در رشته خود خواهد شد. این کتاب در عین عرضه کردن رهیافتی برتر، رهیافتی بحث انگیز و قابل حصول در زمینه سرمایه اجتماعی ارائه می کند. موضوع کتاب در قالب بحث های نظری گسترده در علوم اجتماعی ارائه شده و در طول کتاب با مثال های اطلاعاتی و مرتبط به نمایش درآمده است. (پشت جلد)

کتاب فیلد را دکتر جلال متقی، استاد دانشگاه در رشته اقتصاد، ترجمه کرده و مؤسسه عالی پژوهش تامین اجتماعی آن را در شمارگان هزار نسخه و با قیمت ۲۵۰۰ تومان روانه بازار نشر کرده است تا مخاطبان علوم اجتماعی به منبع مهمی در حوزه سرمایه اجتماعی دسترسی یابند. البته کمی پیش از این نیز پژوهشکده مطالعات راهبردی کتابی را در این حوزه با عنوان «سرمایه اجتماعی و نظریه اجتماعی» منتشر کرد که نویسنده کتاب مذکور، بن فاین و مترجم آن محمدکمال سروریان است.

منابع

۱- پاتنام، روبرت، ۱۳۸۰، «دموکراسی و سنت های مدنی»، ترجمه محمد تقی دلفروز، نشر روزنامه سلام.

۲- تاجبخش، کیان، ۱۳۸۴، «سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه»، نشر شیرازه.

۳- چلبی، مسعود، ۱۳۷۵، «جامعه شناسی نظم»، نشر نی.

۴- غفاری، غلامرضا، ۱۳۸۳، «اعتماد اجتماعی در ایران»، نشر طرح های ملی.

۵- فوکویاما، فرانسیس، ۱۳۷۹، «پایان نظم، سرمایه اجتماعی و حفظ آن»، ترجمه غلامعباس توسلی، نشر جامعه ایرانیان.

۶- کلمن، جیمز، ۱۳۷۷، «بنیادهای نظریه اجتماعی»، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی.