اطلاع یابی و بررسی رفتار اطلاع یابی در محیط های جدید جستجو

در گذشته ای نه چندان دور كتابداران و متخصصان اطلاع رسانی تنها قشری از جامعه بودند كه دانش و مهارت لازم برای جستجو در این منابع را داشتند به این فرایند اطلاع یابی سنتی اطلاق می شود

این مطالعه مروری در مورد اطلاع یابی و بررسی رفتار اطلاع یابی در محیط های جدید جستجو می باشد. پس از بیان مقدمه ای در مورد نیاز بشر به اطلاعات و منجر شدن آن نیاز اطلاعاتی به رفتار اطلاع یابی؛ اطلاع یابی و رفتار اطلاع یابی از نظر گاه های مختلف تعریف شده است. در بخش بعد مهارتهای اطلاع یابی از نظر یان مال لی بیان شده و سپس مدل رفتار اطلاع یابی مارسیا جی بیتس مورد بررسی قرار گرفته و پس از تبیین استرات‍‍‍ژی جستجوی اطلاعات، رفتار اطلاع یابی در محیط های جدید جستجو مورد بحث و بررسی قرار گرفته و به نتیجه گیری منجر شده است.

● مقدمه

انسانها در دنیایی زندگی می كنند كه مملو از پدیده های ناشناخته می باشد و به منظور افزایش آگاهی خود نسبت به این پدیده ها و درك جهان پیرامونی نیازمند اطلاعات[۱] بوده و برای به دست آوردن اطلاعات ناگزیر از اطلاع یابی[۲] هستند. اطلاع یابی خود مستلزم فراگیری مهارتها و داشتن ابزارهای خاصی به منظور جستجو و دسترسی به اطلاعات مورد نظر است. بدین ترتیب ابتدا،‌ نظامهای ذخیره و بازیابی اطلاعات نوشتاری مانند كتابشناسیها، نمایه نامه ها و چكیده نامه ها و سپس نظامهای الكترونیكی نظیر پایگاههای اطلاعاتی كتابشناختی و تمام متن به منظور دسترسی هر چه موثرتر و سریعتر به اطلاعات توسعه یافتند. با ظهور شبكه های پیوسته و فناوری دیسكهای فشرده، ذخیره و بازیابی اطلاعات و نیز تولید و نشر منابع اطلاعاتی علمی و فنی در قالب دیجیتال بوجود آمد.

در گذشته ای نه چندان دور كتابداران و متخصصان اطلاع رسانی تنها قشری از جامعه بودند كه دانش و مهارت لازم برای جستجو در این منابع را داشتند به این فرایند اطلاع یابی سنتی اطلاق می شود ولی با ظهور اینترنت و گسترش شبكه جهانی وب، تعداد بسیار زیادی از استفاده كنندگان از خانه و یا محل كار خود به تنهایی به جستجو و بازیابی اطلاعات پرداختند و ناگزیر از داشتن دانش درباره اصول و مهارتهای جستجو و بازیابی اطلاعات بودند.

پیدایش این حجم عظیم اطلاعاتی دوران معاصر را به عصر اطلاعات تبدیل نموده و پدیده انفجار دانش را بوجود آورده است، بنابراین اگر جوامع اطلاعاتی[۳] معاصر با اصول و روشهای اطلاع یابی آَشنا نباشند و نتوانند اطلاعات موجود را به نحو مطلوبی گردآوری، پردازش، سازماندهی،‌ و دسترس پذیر نمایند دچار اضطراب اطلاعاتی[۴] خواهند شد و نمی توانند از اطلاعات موجود بهره ای برند.

● اطلاع یابی و رفتار اطلاع یابی

از نظر مارچیونین، اطلاع یابی روندی است كه در آن بشر هدفمندانه برای تغییر موقعیت دانش در تلاش است. وی ویژگی اطلاع یابی را در حل مشكل می داند. اطلاع یابی فرایندی است كه از نیاز اطلاعاتی آغاز شده و طی مراحلی اسناد و منابع اطلاعاتی با استفاده از استراتژیهای معین مورد جستجو قرار گرفته، اطلاعات مورد نیاز پس از استخراج بازبینی و بررسی شده و در نهایت اطلاعات مورد نظر بازیابی می شوند و به حل مسئله منجر خواهد شد.

هم چنین اطلاع یابی الگوریتمی است مرحله به مرحله كه مسیری را از بیان درخواست به سمت دریافت پاسخ طی می كند و در این میان میانجی های كاوش با تجزیه، تحلیل، تصفیه،‌ توسعه، تبدیل و ترجمه دروندادها و نتایج در به نتیجه رسیدن كاوش سهم موثری دارند. مطالعه رفتار كاوشگران در فرایند اطلاع یابی و در تعامل با محیط های اطلاعاتی را رفتار اطلاع یابی[۵] می گویند در رفتار اطلاع یابی چگونگی جستجو، جمع آوری و بازیابی اطلاعات در محیط های اطلاعاتی گوناگون و رفتارهای كاربران در تعامل با نظام های بازیابی اطلاعات مورد بررسی قرار می گیرد. رفتار اطلاع یابی در حوزه علوم مختلف از جمله كتابداری و اطلاع رسانی،‌ روانشناسی و ارتباطات مورد بررسی قرار می گیرد.

● مهارتهای اطلاع یابی

یان مال لی، مهارتهای اطلاع یابی[۶] را شامل مهارتهای بازیابی، ارزیابی، سازماندهی و تبادل اطلاعات می داند.

الف) مهارتهای بازیابی: شناخت منابع اطلاعاتی، مهارت در استراتژیهای جستجو و توان استفاده از نمایه نامه ها و چكیده نامه ها

ب) مهارتهای ارزیابی: دانش انتخاب و ارزیابی اطلاعات، مهارت در استراتژی اطلاعات

ج) مهارتهای سازماندهی: مهارت در یادداشت برداری از كتابها و نشریات،‌ مهارت در ذخیره سازی فردی اطلاعات

د) مهارتهای تبادل اطلاعات: توانایی علمی نویسی

به مجموعه این مهارتها سواد اطلاعاتی[۷] می گویند از دیدگاه كمیته سواد اطلاعاتی انجمن كتابداران ایالات متحده؛ سواد اطلاعاتی شامل توانایی تشخیص نیاز اطلاعاتی، توانایی جایابی، دسترسی، ارزیابی و استفاده موثر از اطلاعات مورد نیاز می باشد.

كسانی كه به مهارتهای اطلاع یابی دست یافته باشند در جستجوی مستقل اطلاعات توانمند خواهند بود و می توانند نیازهای اطلاعاتی خود را به راحتی برطرف نمایند. (داورپناه، ۱۳۸۲)

● ارائه مدل اطلاع یابی

مارسیا جی بیتس در چهارمین كنفرانس بین المللی نیازهای اطلاعاتی كه در سال ۲۰۰۲ در لیزبون برگزار شد مدلی از روش های اطلاع یابی را ارائه نمود كه در اینجا مورد بررسی قرار می گیرد.

انسان قادر است مقدار زیادی دانش در زندگی كسب كند و هم چنین قابلیت سازگاری با شرایط مختلف محیطی و اجتماعی را دارد. انسانها بسیار اجتماعی هستند و بسیاری از آموخته ها و تجاربشان را از تعاملات اجتماعی بدست می آورند. برای بسیاری از افراد در بیشتر موارد، رفتارهای اطلاع یابی شامل جذب و استفاده از دانش و اطلاعاتی است كه در زندگی روزمره با آن برخورد می كنند و ۸۰ درصد از دانش خود را از آگاهی های ساده از جامعه و محیط طبیعی به دست می آورند.

● روشهای اطلاع یابی و جزئیات آن به شرح زیر است:

▪ مستقیم یا غیر مستقیم[۸]: منظور از مستقیم و یا غیر مستقیم در نمودار این است كه آیا شخص اطلاعات خاصی را مورد جستجو قرار داده، یا به صورت تصادفی تحت تاثیر اطلاعات قرار گرفته است.

▪ فعال یا منفعل[۹]: اگر شخص برای گردآوری اطلاعات و حل مسئله خود به طور فعالانه عمل كند، اطلاع یابی فعال صورت گرفته ولی اگر شخص بدون تلاش و فعالیت و بدون انجام جستجو به اطلاعات دست یابد، اطلاع یابی منفعل صورت گرفته است.

● شرح روشهای اطلاع یابی:

▪ مشاهده یا دیده بانی[۱۰] : در این روش ما اطلاعات مورد علاقه و پرسش هایمان را در ذهن حفظ می كنیم ولی نیاز مبرمی به تلاش فعال برای گردآوری اطلاعات احساس نمی كنیم، هنگامی كه اطلاعاتی در آن خصوص به ما می رسد آن اطلاعات را جذب می كنیم. بنابراین این روشی مستقیم و منفعل است.

▪ مرور و یا تورق كردن[۱۱]: این روش متمم و مكمل یافته روش مشاهده می باشد و به صورت غیر مستقیم و فعال است. در این روش ما نیاز اطلاعاتی خاصی نداریم ولی به طور فعالانه خود را در جریان اطلاعات جدید قرار می دهیم و عامل اساسی انجام این رفتار حس كنجكاوی می باشد.

▪ آگاه شدن[۱۲]: هنگامی كه شخص نمی داند كه به دنبال چه اطلاعاتی است و از نیاز اطلاعاتی خود باخبر نیست، به صورت غیر فعال و غیر مستقیم به جذب و گردآوری اطلاعات محیط می پردازد به این روش آگاه شدن می گویند.

▪ جستجو كردن[۱۳]: هنگامی كه شخص می داند كه به چه اطلاعاتی نیاز دارد، به صورت مستقیم و فعالانه به جستجوی اطلاعات می پردازد.

اگر آگاه شدن ۸۰ درصد از دانش ما را تشكیل دهد،‌ جستجوی مستقیم ۱ درصد و بقیه دانش از راه مرور و مشاهده به دست می آید. مطالعات نشان می دهد كه مردم اصولی را به كار می برند كه با كمترین تلاش به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابند و به دلیل پیچیده بودن نظام های اطلاعاتی، مردم به روشهای انفعالی و غیر مستقیم كسب اطلاعات خو گرفته اند.

بنابراین در بررسی رفتار اطلاع یابی، اشخاص به دو روش كلی زیر عمل می كنند.

۱) جذب منفعل از روش های مشاهده و آگاه شدن

۲) نمونه گیری و گزینش از طریق مرور و بررسی و جستجوی فعال(بیتس، ۲۰۰۲)

در مطالعه ای كه چن و هرنون[۱۴] در سال ۱۹۸۲ در مورد جستجوی اطلاعات اهالی نیو انگلند به عمل آوردند به این نتیجه رسیدند كه در زندگی روزمره، هر فرد به طور مداوم با مشكلات و مسائلی روبرو می شود كه بسیاری از این مشكلات با گردآوری اطلاعات حل می شوند ولی این نیاز واقعی اطلاعاتی به ندرت به صورت "خواسته" اظهار می شود حتی هنگامی كه از خواسته اطلاعاتی خود آگاه باشند، هر كسی آن را به "تقاضا" مبدل نمی كند. در بیشتر مواقع این امر ناشی از ناتوانی درخواست كننده در شناسایی منبع یا كانال مناسب اطلاعاتی و یا اینكه چه نوع فراهم كنندگان اطلاعاتی وجود دارد و یا چگونه می توان به آن ها نزدیك شد، اطلاعات كافی در دسترس نیست. وقتی از مخاطبین چن و هرنون سئوال شد به كدام فراهم كنندگان اطلاعات مراجعه كرده اند، جواب دادند:

۴۵% روزنامه/ مجله/ كتاب

۵۷% دوست، همسایه/ فامیل

۴۳% همكار /۴۵% فروشگاه/ شركت

۲۱% تلویزیون/ رادیو ۴۱%/ حرفه مند

۱۷% كتابخانه / ۲۷% / نمایندگی دولتی

۱۶% راهنمای تلفن/ ۱۳% خدمات اجتماعی

۳% سایر /۱۰% رهبر مذهبی

بنابراین می توان نتیجه گرفت كه اشخاص تمایل به جذب اطلاعات به صورت منفعل و یا از روش نمونه گیری و انتخاب دارند، وقتی كه این اشخاص با ساختار پیچیده نظامهای رده بندی، محیط های الكترونیكی و ابر داده ای مواجه می شوند نیاز به كاوشگران ماهری دارند كه مهارتهای جستجو برای استفاده كارآمد از نظام های هوشمند را داشته باشند و در كسب اطلاعات به آنها یاری رسانند. در این میان كتابداران و اطلاع رسانان باید مهارتهای اطلاع یابی را فرا گرفته و از سواد اطلاعاتی برخوردار باشند تا بتوانند نیاز اطلاعاتی آنها را به خوبی برطرف نمایند.

فاطمه نویدی

دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس

یادداشتها:

[۱] information needs

[۲] Information seeking

[۳] information societies

[۴] information anxieties

[۵] information seeking behavior

[۶] information seeking skills

[۷] information literacy

[۸]Directed or Undirected

[۹] Active or Passive

[۱۰] Monitoring

[۱۱] Browsing

[۱۲] Being Aware

[۱۳] Searching

[۱۴] Chen and Hernon

منابع

۱. داورپناه،‌ محمد رضا. "جستجوی اطلاعات علمی و پژوهشی در منابع چاپی و الكترونیكی". تهران: چاپار، دبیزش،‌۱۳۸۲.

۲. كوشا، كیوان. " ابزارهای كاوش اینترنت: اصول،‌مهارتها و امكانات جستجو در وب" . تهران: كتابدار، ۱۳۸۱.

۳. ویكری، برایان. " علم اطلاع رسانی در نظر و عمل". ترجمه عبدالحسین فرج پهلو، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۸۰.

۴. گزنی، علی. "بررسی فرایند اطلاع یابی كاربران در نظام های بازیابی اطلاعات خودكار". فصلنامه كتابداری و اطلاع رسانی، جلد ۵، شماره ۴، ۱۳۸۱.

۵. ادهمی، اعظم."اطلاع یابی و رفتار اطلاع یابی چیست؟". فصلنامه اطلاع رسانی، دوره ۱۹، شماره ۳ و ۴، ۱۳۸۳.

۶. ملكی، الهه. "فرایند اطلاع جویی و كاوش پیاپی: تعامل(كاوش پیاپی غیر مستقیم)" . مجله الكترونیكی پژوهشگاه اطلاعات و مدارك علمی ایران، دوره ۵، شماره۱، ۱۳۸۴.

۷. “Information seeking behavior in new searching environments”. Colleen cool , …[et all] , ۲۰۰۲,[on- line], available: www.Librarysupportstaff.Com.

۸. Bates, Marcia J. .“Toward am integrated model of information seeking an searching”. Los Angeles: California university, ۲۰۰۲, [on- line].

۹. http://www.Kent.K۱۲.wa.us/library

۱۰. www.big۶.com

---