معلم کارآمد کیست

هرگاه دانش آموزان متوجه شوند که آنچه معلم به هنگام وعظ و خطابه در کلاس بیان می دارد, با آنچه وی عملا از خود بروز می دهد متفاوت است, یعنی هماهنگی بین عقیده وعمل او وجود نداشته باشد, آنان به چنین موعظه هایی توجه نخواهند کرد و در پی عمل کردن به آنها برنخواهند آمد این تفاوت و ناهماهنگی ممکن است بین انتظارات معلم از دانش آموزان و امکاناتی که عملا به آنان داده می شود نیز مشاهده شود

پیامبران الهی نخستین معلمین در تربیت انسان کامل بوده‌اند. با توجه به تاریخ انبیای الهی همواره پیامبران جزء آن دسته از مردمی بودند که ویژگی‌های اخلاقی و انسانی منحصربه فردی داشته‌اند لذا اولین ویژگی که برای یک معلم می‌توان در نظر گرفت فضایل اخلاقی و ویژگی‌های شخصیتی والا می‌باشد.

دانش‌آموزان به شکلی پیوسته و مداوم نسبت به نگرش‌ها، ارزشها و شخصیت‌های معلمان خود واکنش نشان می‌دهند. تقلید از معلم، یکی از روشهای معمول در یادگیری به شمار می‌رود و از این لحاظ معلم می‌تواند الگوی پرقدرتی برای دانش‌آموز به حساب آید. یکی از جنبه‌های مهم یادگیری از طریق تقلید آن است که رفتار می‌تواند به سادگی از طریق مشاهده کسب شود و برای این کار لازم نیست که دانش آموز راسا به انجام دادن و تمرین و یا ارائه آن رفتار بپردازد. دانش‌آموزان به‌طور ثابت در حال جذب و کسب اظهارات، حالت‌ها ونگرش‌های معلمان خود از نقطه‌نظر روش کلاسی هستند و این امر بدون آنکه معلم رجوع خاصی به این گونه رفتارها داشته باشد انجام می‌گیرد. در مواردی که معلم با طعنه و کنایه و یا استهزا به اشتباهات دانش‌آموزان پاسخ می‌دهد احتمال اینکه دانش‌آموزان نیز چنین واکنش‌هایی نسبت به همدیگر نشان دهند افزایش خواهد یافت. باید توجه داشت که هر نوع رفتاری در هر زمانی می‌تواند به شکل یک الگو عمل کند. از این‌رو دانش‌آموزان رفتارهای مثبت و منفی، هر دو را از معلمان خود خواهند آموخت.

هرگاه دانش‌آموزان متوجه شوند که آنچه معلم به هنگام وعظ و خطابه در کلاس بیان می‌دارد، با آنچه وی عملا از خود بروز می‌دهد متفاوت است، یعنی هماهنگی بین عقیده وعمل او وجود نداشته باشد، آنان به چنین موعظه‌هایی توجه نخواهند کرد و در پی عمل کردن به آنها برنخواهند آمد. این تفاوت و ناهماهنگی ممکن است بین انتظارات معلم از دانش‌آموزان و امکاناتی که عملا به آنان داده می‌شود نیز مشاهده شود. اگر معلم به دانش‌آموزان گوشزد کند که مجاز نیستند قبل از آنکه زنگ تفریح زده شود کلاس را ترک کنند اما در عمل نتواند این قانون را جامه عمل بپوشاند اعتماد دانش‌آموزان نسبت به قدرت رهبری معلم به تدریج کاهش می‌یابد.

رفتار دانش‌آموزان همچنین تحت‌تاثیر اعمال معلم در موارد زیر است: معلم به اهمیت مطالعه و خواندن کتاب تاکید فراوان می‌گذارد، اما خود او حتی یک کتاب هم نمی‌خواند.

معلم رعایت اصول اخلاقی را محترم و مهم می‌شمارد ولی دائما بر سر مسائل جزئی با خشم و فریاد با دانش‌آموزان روبرو می‌شود. معلم تاکید می‌کند که احترام به عقاید و نظریات دیگران و بویژه دانش‌آموزان همواره موردنظر اوست، ولی مکررا عقاید دانش‌آموزان را که به نظر خودش نادرست و احمقانه است به مسخره می‌گیرد. در تمام موارد دانش‌آموزان به جای توجه به آنچه معلم به شکل نظری بیان می‌دارد، به رفتارها و واکنش‌هایی که عملا از خود نشان می‌دهد گرایش پیدا می‌کنند. معلمان قاهر و زورگو با رفتارهای خصمانه اثرات زیان‌بخشی بر روی رفتار دانش‌آموزان دارند، در حالی که معلمان مهربان با رفتارهای غیرتهاجمی می‌توانند به سازگاری اجتماعی دانش‌آموزان خود کمک کنند. بعضی از نشانه‌های رفتارهای خصمانه عبارتند از اعمال قدرت، خجالت‌زده کردن و پافشاری در مطیع بودن دانش‌آموزان. برای رفتارهای ملایم و منطقی نیز می‌توان از تائید نظرات دانش‌آموزان، تشویق دانش‌آموزان به شرکت در بحث‌های کلاسی، اظهار علاقه نسبت به فعالیت‌های دانش‌آموزان و همدردی و درک دانش‌آموزان نام برد. دانش‌آموزان در کلاس‌هایی که توسط معلم مهربان و منطقی اداره می‌شود رفتارهای سازگارتر و ملایم‌تری از خود نشان می‌دهند و عکس این قضیه نیز صادق است. به این ترتیب نباید فراموش کرد که معلم می‌تواند تاثیر فوق‌العاده‌ای بر محیط کلاس و در نتیجه بر رفتار دانش‌آموزان داشته باشد. بین معلم و شاگرد نباید تاثیر دانش‌آموزان بر رفتار معلم را نادیده انگاشت، زیرا که این تاثیر و تاثر الزاما در یک فرآیند دوطرفه انجام می‌گیرد. در اغلب موارد الگوی رفتاری و واکنش‌های (مثبت و منفی) معلم در کلاس رابطه و هماهنگی قابل توجهی با نوع رفتارها و واکنش‌های دانش‌آموزان در کلاس دارد. به‌طور کلی تدریس در کلاس به شکل یک رابطه دو جانبه رخ می‌دهد که در آن، دانش‌آموزان و معلمان یک واحد در هم تنیده را تشکیل می‌دهند. مثلا هنگامی که دانش‌آموزان در کلاس بدرفتاری می‌کنند برنگرش معلم نسبت به آنان تاثیر گذاشته و این نیز به نوبه خود بر نگرش دانش‌آموزان نسبت به معلمشان اثر خواهد گذاشت. این تاثیر و تاثرها نقش اساسی در بالا و پایین بردن سطح یادگیری دارد.

● معلم واقعی کیست؟

بسیاری از معلمین تازه‌کار غالبا مقدار زیادی از وقت خود را به طراحی و تمرکز بر روی دروس و موضوعات صرف می‌کنند و فراموش می‌کنند که تدریس خوب صرفا به شیوه‌ها و کارافزارهای یادگیری خلاصه نمی‌شود. گروه زیادی از معلمین به هنگام تدریس، به جای آنکه شخصیت و رفتاری واقعی و طبیعی برای برقراری ارتباط با دانش‌آموزان از خود نشان دهند به ایفای نقش و بروز رفتارهای مصنوعی می‌پردازند. این گروه فکر می‌کنند که ایفای نقش می‌تواند آنان را در جلوگیری از بروز مسائل و مشکلات مربوط به نظم و انضباط محیط کلاس یاری دهد. رفتارهای سرد، خشن و دور از انسانیت بعضی از معلمان در محیط کلاس با فلسفه آموزش و نقش و رسالتی که به عهده آنان گذارده شده مغایرت دارد. این‌گونه رفتارها گاهی به این علت از آنان سر می‌زند که فکر می‌کنند در صورتی که رفتاری مهربانانه و روابطی دوستانه با دانش‌آموزان داشته باشند ممکن است آنان را افرادی سهل‌اندیش، بی‌کفایت و سست‌نظر قلمداد کنند. متاسفانه به دفعات زیاد مشاهده شده که معلمین تازه‌کار را با رهنمودهای غیرمنطقی و به دور از احساسات انسانی نظیر “از همان آغاز با سرسختی صدای دانش‌آموزان را خفه کنید” و یا قدرت و ریاست خود را به دانش‌آموزان نشان دهید و “به آنان اجازه ندهید در هیچ موردی اعتراض کنند” مواجه ساخته و بسیاری از این‌گونه معلمین نیز چنین رهنمودهایی را در تدریس خود به‌کار گرفته‌اند. این نگرانی وجود دارد که معلم ضمن اینکه به ایفای نقش می‌پردازد ممکن است آن را کاری راحت یا حداقل موفقیت‌آمیز بیابد و به تدریج در این قالب فرو برود. کم‌کم رفتارش بر محور اعتقادات سنتی سازمان می‌گیرد؛‌به طوری که دیگر قادر نیست خود را از چنین قالبی رها سازد. در اینجا به بعضی از این اعتقادات سنتی تدریس که نسل به نسل به معلمین انتقال یافته است اشاره می‌کنیم:

من، سکوت و میانه‌روی را پیشه می‌کنم

براساس این اعتقاد معلم موجودی است بی‌ثمر و فاقد تحرک که هر موقعیت و رویدادی را با سردی و سکوت می‌نگرد. او در هر شرایطی خلق و خوی بی‌طرفانه از خود نشان می‌دهد و در واکنش‌های او اثری از شادی، غم، تواضع یا تکبر مشاهده نمی‌شود. در کلیه بحث‌ها نقشی خنثی بازی می‌کند و عقاید و اندیشه‌های شخصی خویش را ابراز نمی‌دارد.

▪ من به همه کودکان عشق می‌ورزم

براین اساس معلمان باید همه کودکان را به یک میزان دوست داشته باشند. عصبانیت،‌نفرت و طرد، جایی در قلمرو احساسات معلم ندارد! معلمینی که این احساسات طبیعی را تجربه می‌کنند گاهی دچار احساس گناه می‌شوند، زیرا به غلط به آنان گفته شده که معلم خوب باید فاقد این‌گونه احساسات باشد؛ یعنی عصبانی نشود، هیچ‌کس را طرد نکند. باید توجه داشته باشیم که وقتی می‌گوییم معلم باید همه کودکان را دوست داشته باشد،‌از لحاظ اینکه کودکان همه انسان هستند و حق دارند که دوست داشته شوند، حرف درستی است اما به آن معنا نیست که معلم ملزم باشد بر سایر احساسات طبیعی خود سرپوش بگذارد. خشم، عصبانیت، طرد و امثال آن نیز می‌تواند از سوی معلم و البته به‌عنوان بخشی از ابزارهای تعلیمی و پرورشی در مقابل رفتارها و کنش‌های مختلف کودکان بجا و سنجیده به کار گرفته شود. در چنین حالتی خشم و طرد، عین دوست داشتن و در امتداد آن خواهد بود.

▪ من با همه کودکان، رفتاری یکسان دارم

این باور بیانگر آن است که معلمان باید همه کودکان را به یک دید نگاه کنند و احساس و رفتار یکسانی نسبت به آنان داشته باشند. این دیدگاه را باید از دو لحاظ بررسی کرد؛ آنجا که توجه ما به تفاوت‌های اقتصادی، طبقاتی و اجتماعی معطوف است، اتخاذ روش و برخورد یکسان و به دور از تبعیض با دانش‌آموزان نه تنها صحیح است بلکه از جنبه اخلاقی و انسانی ضروری و الزامی هم هست. اینجاست که معلم باید مراقب رفتارهای خود باشد اما آنجا که تفاوت‌های فردی در زمینه ساختارهای ذهنی و خصوصیات روانی- بدنی رخ می‌نمایاند، روش و برخورد یکسان از سوی معلم عین ستم و بی‌عدالتی است.

▪ کودکان به من نیاز دارند

این باور اساسا از این قضاوت نادرست نشات می‌گیرد که کودکان برای حرف زدن، فکر کردن و عمل کردن به حمایت و کمک معلم وابسته‌اند و مستقلا قادر نیستند به کاری بپردازند و مسئولیت یادگیری خود را در کلاس به عهده بگیرند. بدیهی است که چنین عقیده‌ای با روند طبیعی رشد و هدف اصلی تعلیم و تربیت مغایرت دارد. معلم باید در فرآیند یادگیری عمدتا نقش راهنما و تسهیل‌کننده را داشته باشد و زمینه‌های لازم برای تحرک و فعالیت و خودجوشی دانش‌آموزان در جریان کلاس را فراهم سازد. رعایت این اصل از سوی معلم نقش شایسته‌ای در ساختار رفتاری دانش‌آموزان دارد و تقویت اتکای به نفس و اعتماد به خود را در آنان باعث خواهد شد.

▪ من پاسخ همه سوالات را می‌دانم

این عقیده چنان احساس نامطلوبی در بعضی از معلمان به وجود می‌آورد که آنان را از پذیرش اشتباه باز می‌دارد.

بر این اساس معلمین به سختی می‌توانند عبارت “نمی‌دانم، ولی سعی می‌کنم پاسخ آن را بیابم” را بر زبان جاری سازند. اگر معلم واقعی و خودش باشد، دانش‌آموزان قادر خواهند بود با او- آن‌چنان که هست- ارتباط برقرار کنند؛ یعنی با کسی که به‌عنوان یک موجود انسانی، دارای احساسات و عقایدی است و صرفا به شکل عاملی که دستورات و فرامین دیگران را عمل می‌کند، نیست. دانش‌آموزان به این ترتیب پی خواهند برد که معلم “خویشتن خویش” است و ممکن است مرتکب اشتباهاتی بشود. گذشته از آن هرگاه که اشتباهی از او سر می‌زند این شهامت را دارد که به راحتی آن را بپذیرد. هرچه باشد، به هرحال او انسان است و ممکن است خطاهایی از او سر بزند. ولی متاسفانه فقط عده معدودی از معلمان، این واقعیت را به ذهن دانش‌آموزان خود منتقل می‌سازند که معلم نمی‌تواند موجودی ماورای انسان، بی‌عیب و به‌دور از خطا و اشتباه و منبع همه علوم باشد. دانش‌آموزان با معلمینی که اشتباهات خود را می‌پذیرند و نقش برج عاج‌نشین و عالم به کل علوم را بازی نمی‌کنند بهتر و راحت‌تر می‌توانند رابطه برقرار کنند.

▪ ویژگی‌های معلمان موفق و ناموفق

از دیدگاه انسان‌گرایانه می‌توان گفت معلمان کارآمد کسانی هستند که به مفهوم دقیق کلمه “انسان” هستند. آنان با برخورداری از زیباترین احساسات انسانی با روشی منصفانه، آزادمنشانه و فارغ از گرایش‌های دیکتاتور مآبانه با دانش‌آموزان رفتار می‌کنند و قادرند به راحتی و به شکل طبیعی با آنان روابط دوستانه و انسانی برقرار کنند. معلمان نالایق و ناموفق نیز به نظر می‌رسد که از احساسات انسانی بی‌بهره‌اند و همواره در پی جاه‌طلبی، اعمال قدرت و استفاده از شیوه‌های دیکتاتوری در کلاس هستند و کمتر به نیازهای دانش‌آموزان خود می‌اندیشند. گروهی چنین می‌پندارند که اگر کسی دانشجو یا طلبه خوبی باشد معلم خوبی نیز هست و چنین استدلال می‌کنند که هرگاه معلمی به موضوع تدریس خود تسلط داشته باشد می‌تواند به خوبی آن را تدریس کند، اگرچه این امر تا حدودی صحت دارد، ولی میزان دانش و تسلط معلم بر موضوع درس به تنهایی نمی‌تواند فضای خالی موجود بین تدریس و فراگیری را پر سازد. بهترین مثال این ادعا در مقاطع عالی تحصیلی مشاهده می‌شود. استادانی که بیشترین دانش را در یک موضوع خاص دارند الزاما از لحاظ تدریس بهترین استادان نیستند. در مورد این گروه معلمین بارها شنیده شده است که “موضوع درس را به خوبی‌ می‌داند ولی قادر به برقراری ارتباط نیست، گوش دادن به حرف‌هایش سردرد می‌آورد یا موضوع درس را به شکل خام ارائه می‌دهد.” این عبارات نمایانگر آن است که مشکلات مربوط به روابط بین معلم و دانش‌آموزان صرفا ناشی از میزان دانش معلم نیست. این امر به آن معنا نیست که اهمیت تسلط معلم بر موضوع تدریس، نادیده انگاشته شود، بلکه خود نیز به‌عنوان آموزگار بر آن تاکید کافی داریم اما نگاهی به میانگین نمرات، ضریب هوشی و میزان آمادگی کارآموزان معلمی به هنگام طی دوره تربیت معلم این حقیقت را آشکار می‌سازد که بین عوامل مذکور و میزان موفقیت و کارآمدی این افراد در زمان تدریس عملی در کلاس‌ها همبستگی مختصری وجود دارد.

متغیرهای دیگری نظیر گرمی سخن و مهربانی و احساس مسئولیت در برابر نیازها و علایق دانش‌آموزان و رغبت به تدریس، رابطه معنی‌دارتری با موفقیت معلم و میزان آموخته‌های دانش‌آموزان دارد. به‌طور کلی هرچه بیشتر به جنبه‌های عاطفی و انسانی در کلاس توجه گردد بیشتر می‌توان به کارآمدی و اثربخشی تدریس معلم امیدوار بود. معلمی که اعتقاد دارد دانش‌آموزان از توانایی فراگیری برخوردارند، رفتار مطلوب‌تری از خود بروز خواهد داد تا معلمی که دانش‌آموزان را فاقد قدرت یادگیری می‌پندارد. به نظر می‌رسد که معلمین خوب و موفق را می‌توان با توجه به اعتقادات زیر نسبت به مردم از معلمین غیرکارآمد و ناموفق متمایز ساخت: معلم خوب، معتقد است که سایرین خود قادر هستند مشکلات و مسائل خویش را بررسی کنند و راه‌حل موفقیت‌آمیزی برای آنها بیابند.

دیگران را به منزله دوستان خود می‌پندارد و اعتقاد دارد که آنان همواره در راه تکامل خود گام بر می‌دارند.

دیگران در نظر او موجوداتی با ارزش و متعادلی هستند و هرگز کسی را عاطل و بی‌ثمر نمی‌انگارد. مردم و رفتار آنان را از دیدگاه رشد توسعه درونی نه محصولی از وقایع بیرونی برای شکل بخشیدن به موجودیت انسان، می‌نگرد و معتقد است که مردم از خلاقیت و پویایی کافی برخوردارند و این فکر که دیگران فاقد نیروی سازنده هستند هرگز در او راه پیدا نمی‌کند. می‌پذیرد که مردم ارزش این را دارند که مورد اعتماد و اطمینان قرار گیرند و به شیوه‌ای منطقی و قانونی با آنان رفتار گردد. معتقد است که مردم با برخورداری از تعالی بالقوه به سوی رسیدن به کمال در حرکت‌اند و آنان هرگز به منزله موانعی بر سر راه دیگران و تهدید آنان قلمداد نمی‌شوند.

داود اصلانی

منابع و ماخذ:

۱- تعلیم و تربیت در اسلام، استاد شهید مرتضی مطهری

۲- روانشناسی تربیتی، محمد پارسا

۳- روانشناسی شخصیت از دیدگاه اسلام، علی‌اصغراحمدی

۴- روانشناسی رشد، علی‌اکبر شعاری‌نژاد

۵- روانشناسی پرورشی، علی‌اکبر سیف

۶- بررسی کتاب تفکر در تعلیم و تربیت، نوشته متیو لیپمن

۷- فرهنگ عمید

۸- سایت اینترنتی رشد