روش کیفی در علوم اجتماعی و علوم رفتاری(خلاصه)

مرتضی منادی

روش کیفی یا تفسیری یا توصیفی یا ژرف نگر، با وجود قدمت تاریخی اش پس از سالها خاموشی، در دو دهه اخیر در علوم اجتماعی و رفتاری با اقبال خوبی روبرو شده است. این روش، با فرضیة ساختارمند آغاز نشده، یعنی فرضیه آزمایی از اصول آن نیست. آزمایش تستی را نیز دنبال نمی کند .بنابراین  قصد اجرای نظریه ای خاص را نداشته، بلکه بعد از جمع آوری اطلاعات در تحلیل ها از نظریه ها استفاده می کند. اعداد در آن لزوماجایگاه ویژه ای نداشته، در حالیکه تفسیر و تحلیل عمیق داده ها نقش مهمی را ایفا می کنند. این روش در صورت انجام درست می تواند به تبیین نظریه ای منتهی شود. رشته های مختلفی چون : روان شناسی، روانکاوی، روان شناسی اجتماعی، جامعه شناسی و انسان شناسی (یا مردم شناسی)، جولانگاه روش کیفی هستند. مردم نگاری، مشاهده، پژوهش در عمل, زندگی نامه, مصاحبه و بررسی اسناد از ابزارهای رایج جمع آوری اطلاعات در روش های کیفی به شمار می آیند. هدف این مقاله معرفی روش های قابل اجرا و رایج دیدگاه کیفی می باشد.
در حوزة پژوهش های علوم اجتماعی و علوم رفتاری (و البته در علوم انسانی دیگر)، با دو روش کمی و کیفی سر و کار داریم. روش کمی که به روش اکتشاف یا پوزیتیویستی معروف است, هدف خود را کشف حقیقت یا ماهیت انسان و جهان بر اساس تجربه و مشاهده می داند. روش کیفی یا تحلیلی که معطوف به فهم رمز زبان بوده, در پی تحلیل مسائل است. البته اخیرا روش سومی با نام روش انتقادی واقع گرائی در برخی از پژوهش های علوم انسانی نیز مرسوم شده است. (باقری, 1374)
اما در اکثر پژوهش های علوم اجتماعی و علوم رفتاری, دو روش کمی و کیفی بیشتر رایج هستند. هر یک از این دو روش به نظریه پردازی پرداخته و طرفدارانی داشته، در نتیجه سعی در بر حق شمردن رویکرد خود را دارند. به عبارت دیگر ، بحث و گفتگو و جدل بین نظریه پردازان و طرفداران آنها دائما باقی است و  از دلِ این چالش قاعدتا این پرسش بیرون می آید : کدامیک از این دو روش (کمی یا کیفی) بر هم مزیت و برتری دارد؟ و به چه دلیل یا دلایلی؟
با این وصف می توان ادعا کرد که طرح این پرسش به خودی خود  درست نبوده، چون نه می توان و نه درست است تا برتری یکی از این دو روش را به طور قطعی بر دیگری مطرح و یا اثبات کرد. بلکه به نظر می رسد  هر دو روش دارای مزایایی بوده و یقینا ضعف هایی نیز دارند. ولی نکتة اساسی در این است که، اولا در مورد بعضی موضوعات یکی از این روشها بهتر پاسخگو است و می تواند اطلاعات دقیقتر و بهتری را در مورد موضوع مورد مطالعه بیابد. ثانیا, در بعضی از جوامع  نیز یکی از از این روش ها بهتر و مفید تر می تواند عمل کند. ثالثا, مسئلة هزینة زمانی و مادی موضوع پژوهش، یکی از دو روش را بیشتر می طلبد. ولی در صورت وجود امکانات و توان پژوهشگر, در اکثر موضوعات این دو روش می توانند مکمل یکدیگر هستند.
هدف مقالة حاضر نقد روش کمی نبوده, بلکه تلاش می کند تا پس از معرفی مختصر ویژه گی های دیدگاه کیفی روش های رایج جمع آوری اطلاعات و پژوهش های انجام یافته در این دیدگاه مورد بررسی و معرفی قرار بگیرند. این مقاله  که بزودی در یک مجله علمی پژوهشی به انتشار می رسد به وسیله آقای دکتر منادی در اختیار پایگاه قرار داده شده است و تا چند هفته دیگر پس از چاپ در مجله مزبور به طور کامل در همین بخش در اختیار خوانندگان قرار خواهد گرفت.