رسانه و آموزش پنهان امکان سنجی موردی آموزش پنهان در فعالیت های رسانه ای در ایران

در این مقاله, نویسنده به بررسی دو مفهوم یادگیری و آموزش پنهان پرداخته است با پذیرش این پیش فرض که حجمی از التهابات اجتماعی و فردی در حیات کنونی جامعه ایران, به یادگیری هایی بازمی گردد که موضوع وقوف آگاهی کنش گران نیست برخی داده های کمی موجود مورد بررسی قرار گرفته اند تا وجود آموزش ها و یادگیری پنهان در جامعه ایران مورد آزمون قرار گیرد

در این مقاله، نویسنده به بررسی دو مفهوم یادگیری و آموزش پنهان پرداخته است.با پذیرش این پیش فرض که حجمی از التهابات اجتماعی و فردی در حیات کنونی جامعه ایران، به یادگیری‌هایی بازمی گردد که موضوع وقوف آگاهی کنش گران نیست؛ برخی داده های کمی موجود مورد بررسی قرار گرفته اند تا وجود آموزش‌ها و یادگیری پنهان در جامعه ایران مورد آزمون قرار گیرد.

نویسنده جهت تأیید فرضیه اولیه خود به بررسی موردی عملکرد تلویزیون در جمهوری اسلامی ایران پرداخته است و با بهره گیری از داده های موجود در ارتباط با بعضی از مجموعه های تلویزیونی که در ایران به نمایش درآمده اند، نشان می دهد که این سریال‌ها چگونه در دیالوگ بازیگران، صحنه آرایی فضا و.مطالبی را نهفته دارند که بیننده ناخودآگاه آنها را جذب و به عمل می گذارد.توجه جدی به مضمون برنامه های تلویزیونی و عطف توجه به آموزش های پنهانی که این رسانه می تواند داشته باشد؛ پیشنهاد مؤکد نویسنده را شکل می دهد.

●مقدّمه

تأکید این متن بر فرستنده پیام ارتباطی و آثار و نتایجی است که ارسال ناآگاهانه پیام، نصیب مخاطب و به تبع آن فرستنده پیام می سازد.با این نگاه، ضمن تبیین مفهوم یادگیری پنهان (مفهومی که از خاستگاه مخاطب به پیام نظر می کند) ، واژه جدیدتری را (آموزش پنهان) به بحث می گذاریم.مرکز ثقل واژه اخیر، فرستنده پیام است.

برآنیم که آثار انتقال ناآگاهانه و ناخواسته پیام به مخاطب ممکن است مقصود و منظور فرستنده پیام نباشد، همچنان که نتایج حاصل از یک پیام ارتباطی شاید مورد انتظار فرستنده پیام نباشد و برخلاف خواست، اراده و تمایل وی، دنیای درون مخاطب(ذهنیت مخاطب) و یا دنیای بیرون او (رفتارهای مخاطب )را متأثر سازد.

در مقام یک پیش فرض، برخی التهابات اجتماعی - فردی در حوزه اجتماع و فرهنگ را به این آموزش‌ها (آموزش‌های پنهان )و یادگیری‌های متعاقب آن (یادگیری پنهان) ارجاع می دهیم.به عبارت دیگر انتظار داریم با افزایش حجم آموزش‌ها و یادگیری‌های پنهان، بر برخی رفتارها و کنش‌ها که احتمالا منظور نظر فرستنده یا گیرنده پیام نبوده است، افزوده گردد.این رفتارها و کنش‌ها می توانند از آن نوع رفتارها و کنش‌هایی باشند که در یک نگاه ارزشیابانه نمره مثبتی دریافت نمی کنند و بلکه علائمی از بیماری فرهنگی، تلقی می گردند.نتیجه این که، مبداء شناختی بسیاری از رفتارهای نامطلوب را می توان به منبع یا فرستنده ای ارجاع داد که این رفتارها را "نامطلوب" می انگارد و از آثار و عوارض ناشی از انتقال پیام، در فغان است.

در ادامه و به قصد بررسی بود و نبود آموزش‌ها و یادگیری پنهان در جامعه ایران، برخی داده های موجود را بررسی کرده ایم.

یافته های ما حاکی از وجود آموزش‌های پنهان از طریق برخی رسانه های رسمی (بویژه سیمای جمهوری اسلامی ایران) می باشد.این در حالی است که همین رسانه ها از شکل گیری مجموعه ای از التهابات فرهنگی - اجتماعی در کشور گلایه دارند.

۱- آموزش و یادگیری پنهان

به زعم برخی از صاحبنظران، ما می توانیم محرک‌هایی را ثبت کنیم که از ادراک آنها آگاه نمی شویم. (۱) در واقع می توانیم به نوعی یادگیری معتقد باشیم که آگاهانه نیست و کنشگر بدون اطلاع و آگاهی خود به ثبت و ضبط محرک‌ها اقدام می کند.اینگونه یادگیری را که یادگیری پنهان ۱ نام دارد، می توان به شرح زیر تعریف کرد:

یادگیری که در عمل آشکار نیست، ولی خود را در عمل بعدی ضمن یک فعالیت آشکار می سازد. (۲)

از آن جا که هرگونه یادگیری، آثار خود را در نگرش‌ها و رفتارهای افراد نمایان می سازد؛ نقش یادگیری پنهان در شکل گیری و حیات خارجی و ذهنی فرد، اهمیت می یابد. ۲ در این فضا این احتمال وجود خواهد داشت که اقدام به بروز رفتارهایی کنیم،یا حب و بغض‌هایی را در خود پرورش دهیم که در حاق واقع در تبیین علل و چرایی شکل گیری آنها، دلیل و توجیه خاصی در دست نداریم.

چنین نگاهی به فضای ارتباطات، توجه به عنصر آگاهی یا نبود آگاهی در گیرنده پیام می باشد.گیرنده پیام می تواند نسبت به محتوای پیام ارتباطی و حتی نسبت به دریافت پیام ناآگاه باشد.همین استدلال را می توان نسبت به فرستنده پیام نیز تسری داد.فرستنده پیام احتمالا غیر از متن موردنظر خویش، بسیاری حالات و شرایط را نیز به اطلاع مخاطب می رساند.انتقال ناآگاهانه و غیرمقصود، برخی داده ها از مبداء فرستنده پیام را آموزش پنهان نام می نهیم.

۲- برخی از صاحب نظران مانند فروید، از طریق بهره گیری از تجربه ها و آموخته های پنهان انسانی، اقدام به تأسیس برخی نظریه ها در حوزه روانشناسی کرده اند.بدیهی است نگاه این مقاله لزوما منطبق با نظریه های یادشده نیست.این نظریه ها، بیش از هر چیز، در مقام ارائه چهارچوبی برای تبیین شخصیت انسان ( در حوزه روانشناسی شخصیت) هستند و به همین روی از ساختی جزم گرا و جبری برخوردارند.در مقابل مفهوم "یادگیری پنهان" تنها در مقام ارائه یک نظریه یادگیری ( در حوزه روانشناسی یادگیری) می باشد و اصولا از ساختی جبرگرا برخوردار نیست.

اصولا آگاهی یا ناآگاهی گیرنده یا فرستنده یک پیام ارتباطی، تأثیری در ارسال یا دریافت پیام و نتایج ناشی از آن ندارد و می توان احتمال داد که در مواردی، بدون اطلاع فرستنده یا گیرنده پیام و یا هر دو، برخی پیام‌ها در اختیار گیرندگان قرار گیرد.در یک تقسیم کلی و از حیث آگاهی یا ناآگاهی فرستنده یا گیرنده به محتوای پیام، می توان چهار حالت متفاوت را از یکدیگر بازشناسی و تفکیک کرد.فرستنده پیام ممکن است نسبت به محتوای پیام خویش آگاه یا ناآگاه باشد.گیرنده پیام نیز می تواند همین وضعیت را داشته باشد.از ترکیب این حالات با یکدیگر، چهار حالت از یکدیگر متمایز می گردد که در جدول شماره ۱مورد اشاره قرار گرفته است.

●تفکیک وجوه گوناگون ارسال و دریافت پیام از حیث آگاهی یا ناآگاهی فرستنده و گیرنده به محتوای پیام ارتباطی

دومین و چهارمین حالت را می توانیم حالاتی بدانیم که به علت ناآگاهی گیرنده از محتوای پیام، یادگیری پنهان ایجاد شده است و در موارد سوم و چهارم با آموزش پنهان مواجهیم.با این وصف در حالت سوم، آگاهی و رشد گیرنده مانع از تأثیر آموزش‌های پنهان در گیرنده پیام خواهد شد.

ناآگاهی گیرنده یا مخاطب پیام ارتباطی از محتوای پیام، به بروز رفتارهایی می انجامد که وی آگاهی چندانی نسبت به آنها ندارد، از این رو کنش گر بدون آگاهی و وقوف نسبت به آن چه می داند، حب و بغضهایی را سازمان می دهد و رفتارهایی می کند که دلایل چندان متقنی برای بروز این رفتارها، در خویش نمی یابد.

ناآگاهی فرستنده پیام ارتباطی به محتوای پیام نیز، احتمالا به نتایجی در مخاطب می انجامد که مورد نظر و خواست فرستنده نبوده است؛ مثلا اگر یک نظام تبلیغاتی، علیرغم اصرارهای مکرر و روزافزونش بر بروز رفتارهایی خاص در مخاطبان، رفتارها و واکنش‌هایی در جهت مخالف خواست خود مشاهده می کند، باید به این نکته توجه کند که شاید در کنار پیامهای آشکار و از قبل تعیین شده ای که در اختیار مخاطب قرار داده است، برخی پیام‌های خاموش نیز ارسال کرده و از این طریق، ناخواسته مخاطبان را به رفتارهایی برخلاف آن چه انتظار دارد تشویق کرده باشد.

۲- آثار آموزش و یادگیری پنهان

در تیین آثار یادگیری پنهان اشاره به این نکته گویاست که آموخته های پنهان نیز مانند آموخته های آشکار منجر به شکل گیری نگرش و رفتار در مخاطبان می گردد.همچنان که آموزش پنهان نیز علیرغم قصد و اراده فرستنده پیام، مخاطب را متأثر می سازد.

جالب تر این که به علت پنهان بودن فرآیند یادگیری و ناآگاهی فرستنده یا گیرنده پیام، فرآیندهای گزینش گری در هیچ یک فعال نشده و فرستنده و گیرنده را از حالت فرستنده و گیرنده فعال به فرستنده و گیرنده غیرفعال تبدیل می کند.

---