پول (بخش پایانی)

ویویانا زلیزر ترجمه شایسته مدنی

به سمت جامعه شناسی پول
مدل فایده گرا در نظریه پردازی راجع به پول، قدرتی قابل توجه داشت. برای مثال، کلمن (1990) تحلیلی بی نهایت پیچیده برای مبادله اجتماعی ارائه می دهد که هنوز در آن، پول به عنوان غایی ترین شکل یک مولفه مشترک است. حتی وقتی تحلیل ها وسعت نمادین پول را در دنیای مدرن می شناسند، در برابر گذر از چارچوب کاملا فایده گرا توقف کوتاهی می کنند. برای نمونه، پارسونز کاملا با قدرت "جامعه شناسی پول" را مطرح کرد که در آن پول به عنوان یکی از رسانه های نمادین عمومی در تبادل اجتماعی مطرح است که با قدرت سیاسی، تعهد و ارزش همراه است. برخلاف توصیف مارکس از پول که آن را "بازنمای ثروت" می داند، در نظریه رسانه ای پارسونز، پول زبان نمادین و نه لزوما یک محصول، را منتشر می کند و بر اجتناب از ارزش استفاده ، دلالت دارد. البته پارسونز نماد پول را در فضای اقتصادی محدود می کند. پول از نظر پارسونز "تجسم نمادین" در ارزش اقتصادی است، آنچه در دیدگاه اقتصادی "فایده" نامیده می شود. در نتیجه در نظریه رسانه پارسونز، معنای نمادین پول خارج از فضای بازار نامعلوم است؛ معنای فرهنگی و اجتماعی پول که فرای فایده قرار دارد، دیده نمی شود.
گیدنز (1990) به نقد پارسونز می پردازد و اینکه پارسونز به اشتباه قدرت، زبان و پول را یکسان فرض کرده است در حالیکه برای گیدنز، پول به وضوح ارتباط متفاوتی با زندگی اجتماعی دارد. پول در تحلیل گیدنز، "نشان نمادین" است و نمونه کلیدی از "مکانیسم از جاکندگی است که با مدرنیته همکاری دارد"، که در آن منظور گیدنز "جذب روابط اجتماعی از زمینه های تعامل محلی و ساختارهایشان فرای زمان و مکان نامعین است". در این تفسیر گیدنز از این واقعیت غافل می شود که علی رغم قابلیت انتقال پول، افراد سعی می کنند آن را در مکان ها، زمان ها، معانی و روابط اجتماعی خاص جا دهند.
انسان شناسان دیدگاه هایی نمادین و فرا اقتصادی از پول ارائه می دهند که اغلب پول جوامع ابتدایی را در نظر گرفته اند. برای مثال، مطالعات قوم نگاری نشان می دهد که در برخی جوامع ابتدایی، پول دارای کیفیت خاص و ارزشی فارغ  از کمیت آن داشته است. اینکه کدام پول از چه پولی کم اهمیت تر است. وجوه مختلف یا پول "با اهداف خاص" اصطلاحی است که پولانی (1957) استفاده کرد، گاهی تنها در یک روستا وجود دارد، هر وجهی استفاده مخصوص و محدود (برای خرید تنها برخی از کالاها یا خدمات)، روش های خاص واگذاری و صورت تبادل و اغلب استفاده کننده های معین دارد. این پول های خاص که داگلاس (1967) آن را نوعی نظام جیره بندی ابتدایی می داند، تبادل را توسط سهمیه بندی و استفاده و دسترسی محدود به پول، کنترل می کند. در این فرایند، پول اغلب کارکرد اقتصادی خود را به عنوان واسطه تبادل داشته ولی کارکردی اجتماعی و مقدس هم دارد که برای بدست آوردن یا بهبود پایگاه یا مناسک استفاده می شود. نکته در اینجاست که پول ابتدایی که قابل انتقال است، از قابلیت تعویض تا غیر قابل تعویض بودن، از بی رحمت تا مقدس در نوسان است، ولی پول مدرن در چه وضعیتی قرار دارد؟ آیا مدرنیته پول را از معنای فرهنگی عاری کرده است؟ بیشتر مفسران، تحت تاثیر مدل های اقتصادی، یک دوگانگی عمیق بین پول با "اهداف خاص" محدود و ابتدایی و پول مدرن با "همه اهداف" قرار می دهند که یک وجهی بوده، بدون کنترل اجتماعی یا مناسکی خاص، کارکردی تبادلی و واسطه ای جهانی است. وقتی وارد پول مدرن می شویم، حتی انسان شناسان ابزارهای تحلیلی فوق العاده شان را رها می کنند. برای نمونه، داگلاس (1967)، در یک مقاله مهم اشاره کرد که پول مدرن ممکن است غیرمحدود و "آزاد" باشد. گرچه شواهد او محدود بود. به نظر داگلاس پول مدرن در دو حالت کنترل و عقلانی می شود: در تبادل بین المللی و در سطح شخصی و خاص، جایی که بسیاری از ما سعی می کنیم پولمان را ابتدایی کرده و محدودیت هایی در منبع قرار داده و ابزارهای پولی را برای برخی از انواع پول جهت دیگر اهداف علامت گذاری کنیم. گرچه پول مدرن از خیالات فردی و انواع مختلف اشکال وجوه مادی متفاوت است. فرانسوا سیمیاند، یکی از شاگردان دورکیم، عقیده داشت که پایه اجتماعی و فرا اقتصادی پول در نظام اقتصادی مدرن، همانطور که در جوامع قدیمی و ابتدایی وجود داشته است، با قدرت باقی می ماند (1934). به علاوه سیمیاند علیه رویکرد عقل گرای سنتی که به اشتباه از معنای مقدس، نمادین و حتی جادویی پول مدرن غافل می شود، اخطار داد. در کارهای اخیر، جامعه شناسان همچنین انسان شناسان، روان شناسان، مورخان و سیاست مداران، به حالتهای دیگر مدل فایده گرای استاندارد برای پول توجه کردند.
امروزه برخی از انسان شناسان ادعا می کنند که بر خلاف نظریه پردازان متاخر، زمینه های مطالعاتی گرایش شان از معنای خنثی پول به لحاظ فرهنگی جدا شده است. مطالعات مهمی که پاری (Parry) و بلوش (Bloch) انجام دادند (1989)، نشان دهنده ناهماهنگی پول بوده و نمایان کننده این مسئله است که چه طور نمادهای متعدد از معناهای پول مدرن توسط ماتریس فرهنگی شکل گرفته اند. در روان شناسی، مطالعات جدید مفهوم روان شناختی که در آن پول عمومیت دارد را رد کرده و می گویند که پول با "نمادسازی های متعدد" درگیر شده است. مطالعه ای مهیج بر "محاسبه ذهنی" با پیش فرض قابل تعویض اقتصاد دانان در تضاد بوده و راه هایی را نشان می دهد که افراد بین انواع پول تمایز قائل می شوند. مثلا برای افراد، پول باد آورده کاملا با ارث و یا پاداش تفاوت دارد حتی وقتی مجموع این ها یکسان هستند.
محاسبه جامعه شناختی  پول حتی از این هم فراتر می رود. انسان شناسان بازنمایی های نمادین از پول مدرن را خارج از مراکز سرمایه داری نشان می دهند، روان شناسان تفاوتهای فردی انواع پول را بیان می کنند. یک مدل جامعه شناختی، باید نشان دهد که چطور حتی در پیشرفته ترین جوامع سرمایه داری، روابط اجتماعی شبکه های مختلف و نظامهای معنایی نشان گر پول مدرن است، کنترل، محدودیت و تمایزات را معرفی کرده و نشان می دهد که اینها به همان اندازه در جوامع ابتدایی تاثیر گذار است. پول خاص در دنیای مدرن ممکن است به اندازه سکه، سنگهای قیمتی و اشیاء فلزی در جوامع ابتدایی قابل رویت نباشد، ولی مرزهای قابل مشاهده آن از قوانین رسمی و غیررسمی تاریخی که استفاده از پول، منابع تخصیص و کیفیت آن را تنظیم می کنند، پدیدار می شود. برای مثال، چه طور می توانیم بین رشوه، پیشکش، هدیه یا مزد حق الوکاله و یا حقوق تمایز قائل شویم؟ چه طور می توان انعام، دیه، خسارت، پاداش و حق بیمه را شناسایی کرد؟ درست است که تفاوتهای کمی بین انواع پول وجود دارد ولی مطمئنا، لغت نامه خاصی فراتر از میزان این وجوه وجود دارد. جدا از این تفاوتهای کمی، دنیای پول غیر قابل استخراج شده است. مدل جامعه شناختی پول با مدلهای سنتی فایده گرای بازار در تقابل است زیرا مفروضات پایه ای متفاوتی را از فهم پول معرفی می کند:
1- در حالیکه پول کلید ابزار عقلانی در بازار اقتصاد مدرن است، خارج از این فضای بازاری توسط روابط اجتماعی شبکه های مختلف و نظام مختلف معنایی شکل می گیرد.
2- پول پدیده ای منفرد نیست. انواع متفاوتی از پول وجود دارد؛ هر پول خاص توسط یک سری عوامل اجتماعی و فرهنگی خاص شکل می گیرند و به لحاظ کیفی هم متمایزند. پول بازاری از تاثیرات فرا اقتصادی جدا نیست و در واقع خودش یک نوع پول خاص است که موضوع تاثیرات فرهنگی و اجتماعی خاص است.
3- اقتصاد کلاسیک از کارکردها و رفتارهای پول بر پایه پیش فرض پول با یک هدف خاص قرار دارد که به طور نامناسبی محدود است. با تمرکز بر پول به عنوان پدیده ای بازاری، محدوده پیچیده ای از خصوصیات پول در قالب واسطه ای اجتماعی، از دست می رود. یک کد گذاری متفاوت برای برخی از پول ها که می توانند غیرقابل تقسیم، غیر قابل انتقال، عمیقا ذهنی و به لحاظ کیفی ناهمگون باشند، لازم است.
4- قرار دادن دوگانگی بین پول فایده گرا و ارزش های غیرنقدی اشتباه است، پول تحت برخی شرایط ممکن است منفرد و مانند بسیاری از اشیاء شخصی غیر قابل تبادل باشد.
5- با توجه به پیش فرضهای بالا، آزادی منتسب به پول و قدرت نامحدود آن، مفروضات غیر قابل دفاعی هستند. ساختار اجتماعی و فرهنگی، محدودیت های اجتناب ناپذیری در روند پولی شدن اعمال می کنند، این موانع با معرفی کنترل ها و محدودیت های عمیق بر جریان و سیالیت پول بوجود می آیند. عوامل فرا اقتصادی به طور سیستماتیک، 1) استفاده از پول، کسب پول و برای مثال استفاده های خاص از پول؛ 2) استفاده کنندگان از پول، نشان دادن افراد مختلف و استفاده شان از پول های خاص، 3) نظام تخصیص هر پول خاص، 4) کنترل پولهای متفاوت و 5) منابع پول را نشان داده و تحت قالب خود در می آورند.
بسط کیفیت پول های مختلف، منکر خصوصیات کمی و ابزاری پول نیست ولی از آن فرا تر می رود، این حوزه مسائل نظری و عملی متفاوتی را پیشنهاد می کند که از مدل اقتصاد خالص منشعب شده است. در واقع، نظریه فایده گرای پول یک وظیفه دارد: تبیین اینکه چه طور پول زندگی اجتماعی مدرن را کالایی و یکسان کرده است. توهم کالایی شدن کامل دنیا باید با نشان دادن اینکه چه طور روابط اجتماعی متفاوت و نظامهای معنایی تعدد کیفی انواع پول را خلق می کنند، به طریقی جبران شود. به خصوص نظریه جامعه شناختی پول، باید تفاوتهایی را که در آن افراد از پول استفاده کرده و آن را تفسیر، دسته بندی و سازماندهی می کنند، مشخص کند.
برای مثال می توان اقتصاد خانواده را در نظر گرفت. پول خانگی – شامل پول زن، شوهر و فرزندان- مقوله خاصی از پول است. معنا، استفاده و حتی کیفیت آن توسط الزامات اقتصادی تحمیل می شود ولی پول خانگی توسط عقاید زندگی خانوادگی، جنسیت، روابط قدرت و طبقه اجتماعی هم قالب می گیرد. مثلا، پولی که برای زن در نظر گرفته می شود – صرف نظر از مقدار آن- به طور سنتی برای خرید خاصی مثل لباس در نظر گرفته شده و جدا از پول "واقعی" است که شوهر کسب می کند. یا موضوع دیگری مثل هدیه را در نظر بگیرید. وقتی پول بین دوستان به عنوان هدیه برای مناسکی خاص مثل عید، عروسی، کریسمس به جریان می افتد، با احساس توام می شود. مهم است که چه کسی هدیه می دهد، چه وقتی هدیه می دهد، آن را چطور عرضه می کند و چقدر برایش پول می پردازد. در نهادهای رسمی، پول دوباره توسط بخشی از قوانین بروکراسی توصیف میشود.
مثالهایی که ذکر شد، موارد استثنا و یا غیر عادی از بی ارزشی پول بازاری نیست ولی نمونه هایی از ناهماهنگی پول در جامعه مدرن هستند. در واقع، پول استفاده شده برای تبادلهای ابزاری عقلانی نوعی دیگری از وجه خلق شده اجتماعی است که جدا از آزادی اجتماعی نبوده ولی موضوع روابط اجتماعی شبکه های خاص و هنجارها و ارزشهای آن است. یک نظریه اجتماعی از پول باید منابع و الگوهای مختلفی را تبیین کند که بین پول های مختلف وجود دارند. مثلا چطور پول های شخصی مثل هدیه یا پول خانگی که ناشی از تعاملات صمیمانه اجتماعی است با پول های تحمیلی نهادها متفاوتند؟ چه طور پایگاه های اجتماعی بر چرخش پول تاثیر می گذارند؟ چه چیزی استحکام نسبی یا نفوذپذیری بین مرزهای انواع پول را تعیین می کند؟ و چه الگوهای تبدیل بین آنها وجود دارد؟
گسترش مدل جامعه شناختی از انواع پول با چالش نظریه اقتصادی نئوکلاسیک شکل می گیرد و رویکردی را ارائه می کند که نه تنها مطالعه پول است بلکه جنبه های دیگر زندگی اقتصادی  مثل بازار را هم در بر می گیرد. در طولانی مدت فهم پول های مختلف به لحاظ جامعه شناختی باید مورد چالش قرار گرفته و تبیین تازه ای از تغییرات اقتصادی بدهد. پدیده هایی چون هزینه های انبوه برای مصرف کننده، میزان پس انداز، مسائل مربوط به تورم، توزیع درآمد و نرخ بالای دیگر پدیده ها در  کنش های مصرف کننده و ایجاد تفاوت های زیادی در اقتصاد کلان، باید روشن شود. در مدل جامعه شناختی، روند اقتصادی تبادل و مصرف یکی از مقولات خاص روابط اجتماعی، مانند خویشاوندی و مذهب هستند. بنابراین پدیده های اقتصادی مثل پول، با نظامهای معنایی مختلف و ساختاری روابط اجتماعی در هم پیچیده اند.
منبع: دایره المعارف جامعه شناسی
Edgar Brogatta, 2000, Encyclopedia of sociology, volume 1, Macmillan reference USA