مروری بر فضای خانگی در ژاپن

زهرا غزنویان

عکس: فضای داخلی خانه‌‎ای ژاپنی برگرفته از سایت: www.oldphotosjapan.com
«سرزمین خورشید» را بیشتر با طبیعت زیبا و ویرانگرش می‌شناسیم، طبیعتی که گاه در اسرارآمیزی جنگل‌های انبوه و کوهستان‌های بلند و رودخانه‌های پرآب آن نمود می‌یابد و گاه در زمین‌لرزه‌های شدید و سیل‌ها و طوفان‌های ویرانگر استواییش. گویی فرهنگ را در این سرزمین، طبیعت به سختی احاطه کرده و این به صورتی نمادین در شکل مجمع‌الجزایری آن نیز مستور است. کشوری با 4 جزیره اصلی و بیش از 6000 جزیره" src="/sites/all/modules/wysiwyg/plugins/break/images/spacer.gif" title="<--break-->">مقدمه

«سرزمین خورشید» را بیشتر با طبیعت زیبا و ویرانگرش می‌شناسیم، طبیعتی که گاه در اسرارآمیزی جنگل‌های انبوه و کوهستان‌های بلند و رودخانه‌های پرآب آن نمود می‌یابد و گاه در زمین‌لرزه‌های شدید و سیل‌ها و طوفان‌های ویرانگر استواییش. گویی فرهنگ را در این سرزمین، طبیعت به سختی احاطه کرده و این به صورتی نمادین در شکل مجمع‌الجزایری آن نیز مستور است. کشوری با 4 جزیره اصلی و بیش از 6000 جزیره کوچک‌تر که همچون نواری در حاشیه اقیانوس آرام شمالی دوخته شده است. کشوری که باز به دلیل همین شرایط طبیعی، شانس محدودتری برای تعامل با سایر سرزمین‌ها داشته و همین ویژگی، به خیال‌انگیز بودن آن دامن زده، آن‌چنان که رولان بارت را «زیر درخشش‌های بی‌شمار نورهایش برده» و بر آنش داشته که «امپراطوری نشانه‌ها» خطابش کند. در کنار همه این‌ها ژاپن، کشوری است که با صنعت، تکنولوژی، پیشرفت و سخت‌کوشی هم شناخته می‌شود. هماوردی قدیم و جدید و نیز طبیعت و فرهنگ؛ همین ویژگی‌هاست که آن‌را برای مخاطبان غیرژاپنیش جذاب می‌سازد. این نوشتار سعی دارد از فضای خانگی ژاپن، دریچه‌ای برای ورود به این فرهنگ و آشنایی با آن باز کند چرا که خانه، محل روزمرگی و یکی از مهم‌ترین آینه‌های هر فرهنگ است.

گونه‌شناسی خانه در ژاپن امروز

در یک نگاه کلی می‌توان خانه‌های امروز ژاپن را به دو دسته کلی خانه‌های تک‌خانواری و خانه‌های چندواحدی تقسیم کرد. ظهور تیپ دوم بیشتر به سال‌های پس از جنگ جهانی دوم بازمی‌گردد ولی با رشد چشمگیری درحال گسترش است. طبق آمار وزارت امور داخلی و ارتباطات ژاپن، تعداد خانه‌های تک‌خانواری از 77 درصد سال 1958 به 59 درصد سال 1993 کاهش یافته ولی هم‌چنان خانه تک‌خانواری، شکل غالب سکونت در ژاپن است.(1) بسیاری از این مجتمع‌های جدید، کوچک بوده و اغلب مورد استفاده افراد مجرد، دانشجویان، شاغلان شرکتی، سربازها و... قرار می‌گیرند. این تیپ از آپارتمان‌ها تنها یک اطاق دارند که در گوشه همان، دستشویی، حمام و آشپزخانه نیز به شکل ساده و بسیار کوچکی طراحی شده است.

براساس همین بررسی، متوسط تعداد اطاق در هر واحد مسکونی، 4.77 بوده و متوسط تعداد نفر در هر اطاق، 0.56 همچنین میانگین متراژ هر واحد مسکونی، 94.85 مترمربع محاسبه شده است. همان‌طور که آمار نیز نشان می‌دهند مردم ژاپن، خانه‌های بزرگی ندارند که این مسئله علاوه بر کمبود زمین، به ویژگی‌های خاص جغرافیایی این کشور و مسئله زلزله ارتباط دارد. اهمیت این مسئله به قدری است که امپراطور ژاپن در دوره‌ای، مردم کشورش را از ساخت خانه‌های بیش از 200 متر منع کرده بود. حتی کاخ‌های ژاپنی هم بزرگ نبوده و عمارت‌های متعددی در کنار یکدیگر و حول ساختمان اصلی داشته‌اند. با این حال چند دهه است که بلندمرتبه‌سازی در ساخت خانه‌های ژاپنی راه پیدا کرده و مصالح و تکنیک‌های جدید توانسته‌اند تاحدی بر محدودیت‌های ناشی از وقوع زلزله فایق آیند.

نکته قابل توجه دیگر در مورد خانه‌های ژاپنی، مشخص بودن و محدودیت عمر آن‌هاست به طوری که طبق قوانین، خانه‌های چوبی پس از 20 و خانه‌های بتنی پس از 30 سال می‌بایست تخریب شده و مجددا از نو ساخته شوند. این سنتی است که از دیرباز در مورد معابد شینتو نیز پیاده می‌شده و هر 20 سال یک بار مجددا ساخته می‌شدند. (2) رایج‌ترین تمایز خانه‌های امروز ژاپنی از منظر فضای درونی، همان دوگانه معروف سنتی/ مدرن است که ساختار مقاله حاضر نیز بر مبنای آن تنظیم شده است. گرچه استفاده از مصالح و شیوه‌های جدید ساخت‌وساز در ژاپن، رو به رشد است ولی همچنان از خانه‌های سنتی چه به صورت مجزا و چه در ترکیب با معماری خانه‌های جدید استفاده می‌شود. در ادامه مطلب، بر فضای خانگی سنتی ژاپن متمرکز شده و در مواردی، اشاراتی به تحولات اخیر آن‌ها خواهیم داشت. 

مصالح به کار رفته در خانه‌های سنتی ژاپن

مصالح به کار رفته در خانه‌های سنتی ژاپن، عمدتا برگرفته از محیط جنگلی این مجمع‌الجزایر بوده و چوب و محصولات بافته شده گیاهی در آن نقش برجسته‌ای داشته است. اسکلت ساختمان در معماری سنتی ژاپن با استفاده از چوب برپا شده و در پی نیز، سنگ به کار می‌رفته است. به دلیل رطوبت، خانه‌ها را کمی بالاتر از سطح زمین بنا کرده و  سقف را هم از چوب، سفال و کاهگل به صورت شیب‌دار می‌ساخته‌اند که در مقابل باران‌های سیل‌آسای این کشور مقاوم باشد. لبه‌های بلند و بیرون آمده سقف هم بدنه ساختمان را از باران و آفتاب تیز حفظ می‌کرده است. دیوارهای بیرونی و جداکننده خانه‌های ژاپنی از محیط بیرون از نوعی کاغذ نازک و شفاف تهیه شده‌اند که Shoji نام دارد و اجازه ورود نور به داخل خانه و تماشای منظره بیرون را فراهم می‌آورد. شوجی از درخت توت تهیه می‌شود و تا پیش از اضافه شدن مصالح مدرن به معماری ژاپن، نقش شیشه و پرده را بازی می‌کرده است. همچنین می‌توانسته‌اند آن‌را باز کرده و از گرمای آفتاب یا خنکای هوا استفاده کنند. دیوارهای جداکننده داخل خانه‌های ژاپنی نیز پارتیشن‌های متحرکی هستند که از کاغذی ضخیم‌تر و نقش‌دار به نام Fusuma ساخته شده‌اند.پوشش کف، چوب و نیز نوعی حصیربافته شده از پوشال برنج و نی بوده که Tatami نام دارد. این کف‌پوش در گذشته‌های دور، محصول گران‌قیمتی بوده و در اطاق‌های نشمین خانه‌های اشرافی به کار می‌رفته اما به مرور زمان، قیمت آن پایین آمده و در کف تمامی بخش‌های خانه از آن استفاده می‌کنند. تاتامی علاوه بر آن‌که نقش کف‌پوش و زیرانداز را بازی می‌کرده نوعی مقیاس اندازه‌گیری اطاق نیز محسوب می‌شده است. تاتامی‌ها در قطعاتی با اندازه‌های استاندارد و مشخص تولید می‌شده و با قواعد خاصی نیز کنار هم قرار می‌گرفته‌اند. نوع چیدمان این قطعات در روی زمین نیز با اعتقادات خاصی در مورد خوش‌یمنی و بدیمنی گره خورده است. اندازه تاتامی استاندارد در  توکیو، 180 در 90 سانتی‌متر و در غرب ژاپن، 191 در 95.5 سانتی‌متر است. بنابراین برای بیان مساحت یک اطاق مثلا می‌توان گفت یک اطاق 6 تاتامی ژاپنی یا مثلا 6 تاتامی غرب ژاپن. این تاحدی معادل همان سنتی است که در کشور خودمان، اندازه اطاق با متراژ فرش‌هایی که در آن پهن شده تخمین زده می‌شود. در یک سوی هر خانه،راهرویی چوبی هست که در اطاق‌ها به داخل آن باز می‌شود و سراسر دیواره‌اش پوشیده از شوجی است. بیرون هر خانه، دیوارها یا تخته‌هایی چوبی هم وجود دارد که امکان قفل کردن خانه در هنگام شب یا به هنگام طوفان را فراهم می‌کند.

فضاهای عملکردی خانه‌های سنتی ژاپن

خانه‌های سنتی ژاپن عموما در داخل حیاط‌ها و باغ‌های پردرختی قرار داشته‌اند و طبیعت چه در ساخت آن‌ها و چه در منظره پیرامونی‌شان حضور ویژه‌ای داشته است. در این بین، نقش ادیان سنتی ژاپن که به طبیعت، اهمیت و قداست بسیاری می‌دهند قابل ذکر است. نکته دیگر در مورد این خانه‌ها برونگرا بودنشان است، به صورتی که هم دیوارهای جداکننده فضای درون از بیرون، کاغذی و شفاف هستند و هم فضاهای درونی، چنان‌چه گفته شد با استفاده از پارتیشن‌های متحرکی در هم باز و بسته شده و امکان خلق چندین فضای تفکیک‌شده کوچک و یا یک فضای تفکیک‌نشده بزرگ را فراهم می‌سازند. این ویژگی خصوصا با پایین بودن متراژ خانه‌ها در تناسب است و به ساکنان اجازه می‌دهد که فضای مجزای دیگری برای میهمانی‎ها و گردهمایی‌های بزرگ خود نداشته باشند و بتوانند از سیالیت و انعطاف‌پذیری همین فضاهای موجود استفاده کنند. این ویژگی تاحدی شبیه معماری قدیم مناطقی از ایران نیز هست که اطاق‌ها با استفاده از درهای شیشه‌ای قابل باز و بسته شدن با هم در ارتباط قرار می‌گرفتند.

با همه این‌ها اگر بخواهیم کلیت فضاهای یک خانه سنتی ژاپنی را خلاصه کنیم، به چنین فرمولی خواهیم رسید:

 فضای ورودی+ آشپزخانه+ دستشویی+ تعدادی اطاق چندمنظوره. البته می‌توان به این لیست، دو فضای دیگر را نیز اضافه کرد که در بسیاری از خانه‌های سنتی ژاپن دیده می‌شود: فضای عبادت+ اطاق چای. در ادامه به توضیح هرکدام از این فضاها خواهیم پرداخت.

ورودی

ورودی یا Genkan بخش کوچکی در خارج از خانه ژاپنی است که در آن باید کفش‌ها را از پا در آورد و یا از میزبان، اذن دخول گرفت که این خود، با آداب خاصی در فرهنگ ژاپنی همراه است. برای ورود به یک خانه ژاپنی، میهمان باید در مقابل فضای ورودی ایستاده و صاحبخانه را صدا کند. او اجازه نزدیک شدن ندارد تا این‌که کسی به جلوی درآمده و از او برای ورود دعوت کند. در مرحله دوم، میهمان بر روی  پله سنگی اول قدم گذاشته و کفش‌هایش را از پا درمی‌آورد. سپس آن‌ها را رو به در ورودی، طوری که هنگام بیرون آمدن از خانه بتوان سریع آن‌را پوشید دقیقا کنار هم جفت می‌کند. این جفت کردن کفش‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد و در بین برخی مردم با مفاهیم دیگری چون خوشبختی و بدبختی در ارتباط است، به طوری که خوب جفت نکردن کفش‌ها و دور افتادن لنگه‌هایشان از هم، خوش‌یمن تلقی نمی‌شود. پس از طی این مرحله، میهمان می‌تواند قدم بر روی پله چوبی گذاشته و وارد خانه شود.  از قدیم، وجود کفش‌های جفت شده در کنار هم، گویای حضور اعضای خانواده در خانه بوده است. امروزه نیز هنوز این ورودی، در معماری خانه‌های ژاپن حضور دارد و تنها در مواردی، تغییراتی در شکل داشته و جاکفشی به آن اضافه شده که به آن Getabako می‌گویند. کفش‌ها را به همان شیوه در آن جفت کرده و دمپایی راحتی داخل خانه‌ای را می‌پوشند و وارد می‌شوند.

اطاق‌ها

اطاق‌ها در خانه‌های سنتی ژاپنی، نام و کارکرد مشخص و واحدی نداشته‌اند و تنها به واسطه وسایل و چیدمانی که بر آن‌ها اعمال می‌شده در ساعات مختلف شبانه‌روز، محل فعالیت‌های متعددی می‌شده‌اند. یکی از ویژگی‌هایی که این امکان را به ژاپنی‌ها می‌داده، سبکی و ساده بودن وسایل و مبلمان سنتی‌شان است و دیگر، وجود فضاهای پستومانندی در اطاق که ویژه نگهداری این وسایل بوده است.

پستو یا کمد دیواری

اطاق‌های ژاپنی عمدتا فضاهای پستومانندی در داخل دیوار دارند که آن‌ها را Oshiire می‌نامند. یکی از مهم‌ترین کاربری‌های این پستوها، نگهداری رختخواب و بالشتک‌هایی است که روی آن می‌نشینند. گاها لباس‌ها و وسایل دیگری نیز در داخل آن‌ها قرار داده می‌شود.

میز  کوتاه و بالشتک

ژاپنی‌ها هنگام صرف غذا بر روی زمین می‌نشینند و به همین دلیل، میز غذاخوری‌شان نیز کوتاه است. برای نشستن نیز از بالتشک‌های مخصوصی به نام Zabuton استفاده می‌کنند. این بالشتک‌ها هنوز هم مورد استفاده قرار می‌گیرند و تغییراتی در شکل داشته‌اند، مثلا اضافه شدن تکیه‌گاهی چوبی در پشتشان که آن‌ها را شبیه صندلی‌هایی بدون پایه می‌کند.

قفسه چای

چای در فرهنگ ژاپنی، فقط یک نوشیدنی نیست و مراسم خاصی برای آن وجود دارد. اهمیت این نوشیدنی و مناسبات اجتماعی پیرامونش به حدی است که در معماری سنتی این کشور، اطاقی برای آن درنظر گرفته می‌شده که در ادامه پیرامون آن صحبت خواهد شد. در این‌جا اما درباره قفسه چای صحبت می‌شود که یکی از مهم‌ترین اجزای اطاق نشیمن ژاپنی‌هاست. این کمد، چوبی بوده و ویژه نگهداری ظروف تهیه و نوشیدن چای است. نکته جالب، جدا نگه داشتن این بخش از ظروف، از سایر ظروف آشپزخانه و قرار دادنش در گوشه‌ای از اطاق است که خود نشان دیگری از اهمیت چای در این فرهنگ است.

کُرسی

برای مقابله با سرمای هوای خانه در گذشته از وسیله گرمایشی‌ای به نام Kotatsu استفاده می‌شده که ساختار آن تاحد زیادی به کرسی‌های ایرانی شباهت دارد. میزی که زیر آن از یک منبع سوختی استفاده شده و رویش پتوی کلفتی پهن می‌کنند و همه اعضای خانواده زیر آن استراحت کرده و می‌خوابند. در گذشته از ذغال به عنوان سوخت آن استفاده می‌شده و امروز کوتاتسوهای برقی وجود دارد.

دکوراسیون

یکی از مهم‌ترین و معروف‌ترین دکوراسیون‌ها و تزئینات خانه‌های سنتی ژاپن، ساختاری است که از یک نقاشی دیواری تاشو و یک گلدان تشکیل شده که در بخش فرورفته‌ای از دیوار اطاق جای داده و حالت یک شاهنشین را ایجاد کرده‌اند. اطاقی که چنین ترکیبی را دارد غالبا رسمی‌ترین اطاق یک خانه محسوب می‌شود. نقاشی‌های رولی ژاپنی اصطلاحا kakejiko نام دارند و ظاهرا از دوره بودیسم و توسط مبلغان بودایی وارد ژاپن شده‌اند. این نقاشی‌ها در ابتدا مضامینی مذهبی داشته و ارزش‌ها را به تصویر می‌کشیده‌اند اما به تدریج، مضامین طبیعی چون گیاهان و حیوانات و حتی پرتره نیز به آن اضافه می‌شوند. گاهی نیز بر روی این تابلوهای کاغذی، عباراتی از ذن درج شده که عمدتا توسط اساتید برجسته‌ای نوشته می‌شده‌اند. محتوای این تابلوها می‌تواند متناسب با فصل و موقعیت تغییر کند. این تابلوها را غالبا گیاه  بنسای ژاپنی یا گیاهی گلدار همراهی می‌کنند و منظره زیبایی را خلق می‌نمایند.

اطاق چای

یکی دیگر از اجزای خانه‌های سنتی ژاپن، اطاق چای بوده که به آن Chashitsu گفته می‌شود و در فرهنگ مردم ژاپن، اهمیت بسیاری داشته تاحدی که در مسیر تکاملی خود به خانه‌های چای گسترش یافته و نهاد اجتماعی مهمی در این کشور شده است. این اطاق عموما از بخش‌های دیگر ساختمان جدا بوده و در گوشه‌ای از حیاط قرار داشته است. فضای آن مربع‌شکل بوده و مساحت کوچکی داشته است. جنس آن از جنس چوب است و با یک راه سنگ‌فرش از داخل حیاط به آن وارد می‌شوند. داخلش تزئینات ساده، سنتی و زیبایی دارد که اغلب برای میهمانان جالب توجه است و درباره آن با صاحب‌خانه صحبت می‌کنند. این اطاق درواقع، فضایی است که به میزبان ژاپنی فرصت می‌دهد نهایت میهمان‌نوازی را از میهمانش به عمل آورد. معماری اطاق چای کاملا سنتی و تابع قواعد خاصی است. این اطاق از دو بخش تشکیل شده، یک بخش کوچک که مخصوص آماده‌سازی چای توسط میزبان است و Mizuya نام دارد و بخش بزرگتر و زیباتری که محل نشستن میهمانان و میزبان در مقابل هم و صرف چای است. همان‌طور که در شکل مقابل نیز دیده می‌شود ورودی این اطاق برای میزبان و میهمانان جداست. جای اجاق در وسط اطاق و روی زمین تعبیه شده و در گوشه‌ای از اطاق که در معرض دید همه میهمانان است دکوراسیون معروف ژاپنی قرار دارد.

فضای عبادت

شینتو و بودیسم، دو دین رایج در ژاپن هستند که در این بین، شینتو، قدیمی‌تر بوده و دین ملی این کشور محسوب می‌شود. بودیسم اما مدت‌ها بعد از چین وارد ژاپن می‌شود. در بسیاری از خانه‌های ژاپنی می‌توان فضاهای عبادتگاهی و مقدس مخصوصی را که به یکی از این ادیان تعلق دارند مشاهده کرد، فضاهایی که برای نوعی عبادت خانگی ایجاد می‌شود. در این‌جا به دو مورد از این فضاها که یکی مربوط به شینتو است و دیگری مربوط به بودیسم اشاره می‌شود.

بودیسم:

محراب خانگی بودیسم در ژاپن Butsudan نام دارد و در واقع، کابینتی چوبی است با درهایی که باز و بسته می‌شوند و از چیزهایی که داخل آنست محافظت می‌کنند. داخل آن و در نقطه‌ای مرکزی، نمادی از بودا قرار می‌گیرد، عکس، مجسمه، نقاشی و... این درها به هنگام مراسم مذهبی باز می‌شوند و تصاویر داخل به نمایش درمی‌آیند. برخی آیتم‌های مذهبی دیگر هم داخل این محراب قرار دارد که از جمله می‌توان به شمعدان، بخور، میوه، گل و اجسام موسوم به صندلی یا اعلامیه ارواح اشاره کرد که یادی از عزیزان از دست رفته خانواده است. در مراسم تشییعشان استفاده شده و بعد در خانه نگهداری می‌شود. اندازه این محراب اهمیتی ندارد و بسته به امکانات صاحبخانه و فضای خانه تعیین می‌شود. نکته حائز اهمیت آنست که این محراب باید در نقطه مناسبی از اطاق قرار بگیرد، جایی تمیز و روشن که خیلی پایین نباشد و در آن فضا کسی روابط صمیمانه با دیگری برقرار نکند. اهل خانه هر روز صبح، پس از شستن دست‌ها در جلوی آن جمع شده، نیت کرده و از بودا طلب کمک می‌کنند.

شینتو:

شینتو دین ملی ژاپن است و پیروان آن، حرمی کوچک را در خانه‌شان نگهداری می‌کنند که Kamidana یا «قفسه خدایان» نام دارد. این محراب، قابی چوبی است که در داخل آن برخی اشیاء قرار داده می‌شود. از جمله، دو گلدان همیشه‌سبز، کمی شراب خالص برنج، ظرفی برنج شسته شده، نمک، آب و لامپ مینیاتوری چوبی. هرکدام از این مواد را درون ظروف سفالی سفیدرنگی قرار داده و داخل قاب چوبی حرم قرار می‌دهند. گاهی بسته به فصل و محصولات محیط سکونتشان، مواد خوراکی دیگری چون ماهی نیز به این مجموعه اضافه می‌کنند. حرم خانوادگی شینتو را در محلی نزدیک سقف نصب می‌کنند، در جایی که روشن و تمیز باشد و اگر جهتش به سمت شرق یا جنوب باشد مطلوبیت بیشتری دارد. صبح‌ها در جلوی آن جمع شده، دست‌هایشان را روی هم قرار داده و برای خدایانشان عبادت می‌کنند.

آشپزخانه

اغراق نیست اگر گفته شود آشپزخانه، فضایی است که در فرهنگ‌های مختلف، بیشترین تغییرات را طی سال‌های اخیر داشته است. این تجربه‌ایست که معماری فضای خانگی ژاپن نیز تاییدش می‌کند. اجاق و آتش، در بسیاری از یافته‌های باستان‌شناسی، جزئی از سرپناه‌ها و خانه‌های ابتدایی است. شاید نطفه‌های آشپزخانه را باید در همین‌جا دانست اما برخی معتقدند آشپزخانه به معنی واقعی آن زمانی متولد شد که بشر توانست، آب و آتش، این دو عنصر متضاد را در کنار یکدیگر در یک فضای واحد جمع کرده، کنترل کند و به بهره‌داری برساند. در خانه‌های ژاپنی، رام کردن آتش و خانگی کردن آن، مسئله‌ای قدیمی‌تر نسبت به آب است. ژاپنی‌ها اولین اجاق خانگی خود را در فاصله قرون 6-3 میلادی می‌سازند که Kamado نام دارد و از خاک رس و شن ساخته شده و برای قرن‌ها بدون تغییر باقی مانده است. مدتی بعد، اجاقی ثانویه به اسم Irori به فضای خانگی ژاپن اضافه می‌شود، اجاقی که در وسط بخشی از کف اطاق کار گذاشته می‌شود. کف‌پوش‌ها به اندازه یک مربع جدا شده و اجاق درون کف کار گذاشته می‌شود. کاربرد این اجاق، دوباره گرم کردن غذا پیش از خوردن و نیز آماده‌سازی چای و پخت غذا  در ظرف آویزان از بالای آتش بوده است. نمونه‌ای کوچکتر از همین اجاق‌هاست که در اطاق‌های چای دیده می‌شود. به این مجموعه، اجاق سومی نیز به تدریج اضافه می‌شود که Hibachi نام دارد. منقل ذغالی نیمه‌عمیقی است که امن‌تر از دو نمونه قبلی آتش را درون اطاق محافظت می‌کرده و مخصوص پخت چای و غذاهای سبک و کوچک بوده است. هرچه تکنولوژی مهار آتش، امن‌تر می‌شود این عنصر حیاتی‌بخش از مرکزیت خانه به سمت گوشه‌ها حرکت می‌کند. سرنوشت آشپزخانه ژاپنی از جهات دیگری نیز قابل توجه است. فضای عملکردی به عنوان آشپزخانه، گاه در داخل فضای خانگی و یکپارچه با آن بوده، گاه فضای مستقلی جدای از ساختمان اصلی شده، فضایی که با یک راهرو، به ساختمان اصلی مرتبط می‎‌شده تا از نفود دود و بوی غذا و نیز سرایت آتش به فضای اصلی خانه در صورت بروز آتش‌سوزی جلوگیری شود. سپس دوباره به تدریج جذب فضای اصلی خانه می‌شود. اما آب چه وضعیتی داشته است؟ خانه‌ها نزدیک رودخانه و جایی که دسترسی به منابع آبی داشته باشد ساخته می‌شدند و مدتی بعد نیز چاه‌های عمیق حفر گردیدند که آب مورد نیاز از آن‌جا تامین می‌شد. مسیر تکاملی خانه به آن‌جا رسید که اولین Funeها ساخته شدند، مخازن نگهداری آب در خانه که توسط زنان از آب چاه یا چشمه پر می‌شدند. این مخازن امروزه بخشی از اجزاء باغ ژاپنی به شمار می‌روند.سبک استاندار آشپزخانه ژاپنی که آب و آتش مهارشده را توامان در داخل خود جای داده باشد عمدتا منتسب به قرن 13 میلادی است که آن‌را گامی قابل توجه در زمینه تولد آشپزخانه‌های امروزی می‌دانند.

سرویس بهداشتی

حمام، عضو تازه‌واردی از خانه ژاپنی است و تا پیش از آن از حمام‌های عمومی استفاده می‌کرده‌اند اما توالت‌های سنتی آن از نوع چمباتمه‌ای بوده و در فضایی بیرون از فضای اصلی خانه بوده که امروزه وارد فضای خانگی شده است. پس از جنگ جهانی دوم، به تدریج توالت‌های فرنگی وارد خانه‌های ژاپنی شده و مورد استقبال قرار می‌گیرد. با این‌حال هنوز از توالت‌های چمباتمه‌ای استفاده می‌شود.

جمع‌بندی

شاید مهم‌ترین ویژگی در مورد فضاهای خانگی ژاپن، سیالیت در تفکیک فضاها و کوچکی و سبکی ابعاد خانه باشد که تابعی از کم بودن فضاهای باز و گسترده در این کشور است. همچنین سادگی خانه و عدم پایداری و ماندگاری بالای بنا که آن هم تحت تاثیر ویژگی‌های جغرافیایی و لرزه‌خیز بودن این سرزمین است. ویژگی مهم دیگری که درباره معماری خانه‌های ژاپنی گفته میشود ارتباط آن با طبیعت است، چه از حیث تامین مصالح و چه باز بودن خانه به روی طبیعت. این مسئله را به ادیان ژاپن ارتباط می‌دهند که جایگاه خاصی برای طبیعت قائلند و طبیعت از تقدسی ویژه برخوردار است چرا که مکان چرخه زندگی است. به این ویژگی‌ها ادوارد هال دو مورد دیگر هم اضافه می‌کند: اول، درک متفاوتی از فضای صوتی. او می‌گوید: «ژاپنی‌ها فضای بصری خود را به طریق گوناگون از هم جدا می‌کنند اما دیواره‌های کاغذی به عنوان جداکننده‌های فضای صوتی کاملا آن‌ها را متقاعد می‌کند. برای غربی‌ها گذراندن یک شب در مهمان‌خانه‌های ژاپنی درحالی که در اطاق بغلی مجلس جشنی برپاست تجربه حسی جدید به شمار می‌آید.» (هال، 1384: 54-53) حریم و فضای خصوصی آن‌طور که ما می‌شناسیم در خانه‌های سنتی ژاپنی معنا ندارد و این مسئله نه تنها در مورد فضاهای درون خانه، بلکه در مورد فضای درون و بیرون نیز صادق است. نکته دیگر مورد اشاره هال، نوع چیدمان خانه ژاپنی است به طوری که قسمت‌های کناری دیواره‌ها همیشه خالی نگه داشته شده و همه چیز در وسط اطاق قرار می‌گیرد که این برخلاف سنت‌ اروپایی‌هاست که مبلمان را دور اطاق می‌چینند. (همان: 71)

شاید مهم‌ترین نکته در مورد معماری سنتی خانه‌های ژاپنی، حفظ عناصری از آن در خانه‌های جدید است به طوری که گفته می‌شود در خانه هر ژاپنی، اطاقی با چیدمان و سبک سنتی وجود دارد که Washitsu نام دارد و این گویای اهمیتی است که ژاپنی‌ها به عنوان یک کشور مدرن، برای سنت‌های خود قائلند.

 

منابع

 

1. ‘Housing in Japan’ in: http://en.wikipedia.org/wiki/Housing_in_Japan
2. "A Brief Introduction to Setting up a Buddhist Altar" in: http://yogichen.org/gurulin/efiles/e0024.html
3. “The History of Japanese Houses” in: http://web-japan.org/kidsweb/virtual/house/house02.html
4. “The Structure of a Japanese House” in: http://web-japan.org/kidsweb/virtual/house/house01.html
5. “Living in a Japanese House” in: http://web-japan.org/kidsweb/virtual/house/house03.html
6. “Virtual Japanese House” in: http://web-japan.org/kidsweb/virtual/house/house04.html
7. “Chashitsu” in: http://en.wikipedia.org/wiki/Chashitsu
8. “Genkan” in: http://en.wikipedia.org/wiki/Genkan
9. “Fusuma” in: http://en.wikipedia.org/wiki/Fusuma
10. “Shōji” in: http://en.wikipedia.org/wiki/Sh%C5%8Dji
11. “Tatami” in: http://en.wikipedia.org/wiki/Tatami
12. “Japanese kitchen” in: http://en.wikipedia.org/wiki/Japanese_kitchen
13. “Toilets in Japan” in: http://en.wikipedia.org/wiki/Toilets_in_Japan
14. “Kotatsu” in: http://en.wikipedia.org/wiki/Kotatsu
15. “Altar preparation” in: http://www.dharmaling.org/en/teachings/13-buddhist-altar
16. “Kamidana” in: http://eos.kokugakuin.ac.jp/modules/xwords/entry.php?entryID=285
17. "Shinto Ritual in words and Pictures" in: http://www.nihonbunka.com/shinto/shime.htm
18. http://oldphotosjapan.com

 

1. اعتضادی، لادن، مفهوم ما در فرهنگ ژاپنی، پاییز 1384، فصلنامه خیال.
2. هال، ادوارد، 1384، بعد پنهان، ، منوچهر طبیبیان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
3. راپاپورت، آموس، 1388، انسان‌شناسی مسکن، خسرو افضلیان، تهران، انتشارات حرفه هنرمند.

 

برای مشاهده اصل مقاله به همراه عکس‌ها به فایل ضمیمه مراجعه کنید.

 

ویژه نامه «فرهنگ ژاپن» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/13618

 

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294

پیوست	اندازه
15452.docx	1.81 MB