روشنفکران در فرانسه (قسمت دوم و پایانی)

یوهان انگرمولر ترجمة مهرداد امامی

برای توضیح تسلط رو به کاهش تولیدکنندگان آکادمیک و فرهنگی والا، سه تحول حائز اهمیت که پس از جنگ جهانی دوم به وقوع پیوست، لازم به ذکر است: 1. پس از شوک اسپوتنیک [بحران ناشی از اولین پرتاب قمر مصنوعی توسط شوروی به فضا و آغاز مسابقه ی فضایی آمریکا و شوروی در دوران جنگ سرد م.]  و در حدود پایان جنگ الجزایر (1962 1954) انفجار بی سابقة مقام های آکادمیک تحت لوای وزارت فرهنگ دوگُل (1969 1958) و روشنفکر افراطی چپگرا آندره مالرو اتفاق افتاد. در هیچ کشور غربی دیگری پژوهش آکادمیک و آموزش عالی بدین شدت از چنان سطح پایینی در چنین دورة کوتاهی گسترش نیافته بود. در نتیجه، روشنفکران مستقل، نویسندگان و خودآموختگانی چون رولان بارت به سرعت جذب نظام آکادمیک در گسترده ترین [شکل آن] شدند. 2. ارج و مرتبة روزافزون شاخه های فن سالارانه تر آموزش عالی، رفته رفته از اعتبار مدارس یا اِکول های روشنفکری بیشتری کاست و بدان آسیب رساند. شاید نمونة بارز این موارد، موفقیت مدرسة ملی مدیریت (ENA) بود که در 1945 تأسیس شد، در مقایسه با اِکول نرمال سوپریور (ENS)، Rue d’Ulm، که در 1794 بنیان نهاده شده بود. تا بعد از جنگ جهانی دوم، آموزش های فلسفی و اومانیستی اِکول نرمال به اندازة کافی برای هدایت فارغ التحصیلان شان به سمت بالاترین جایگاه ها در سیاست، اقتصاد یا فرهنگ فرانسه، معتبر پنداشته می شد (حرفه های سیاسی درخشان ژان ژره، لئون بلوم و ژرژ پومپیدو را مقایسه کنید). با این وجود، از اوایل دهة 1960 به بعد، اکثر دانشجویان بااستعداد از فلسفه و کانون اومانیستیِ سنتی شروع به روی برگرداندن کردند. این دانشجویان همچنان به شدت ملهم از فرهنگ فلسفی فرانسوی بودند و یا سعی می کردند سرمایة فرهنگی خود را با خواسته های جدید علوم انسانی نوپا و زبان شناسی هدایت گر آن علم وفق دهند، یا مستقیماً به ENA وصل شوند که مشاغل موفقیت آمیزتری را در سیاست، مدیریت و اقتصاد فرانسه وعده می داد. 3. با ظهور جامعة نمایش (دوبور)، رسانه های چاپی بیش از پیش جای خود را به تلویزیون دادند. نه تنها تلویزیون بسیار بیشتر مستعد اشاعة تصاویر و بازنمایی های شمایلی بود؛ بلکه ژورنالیست های تلویزیونی در فرانسه همچنین کوشیده بودند تا تأثیری گسترده بر مباحث سیاسی بگذارند (دِبرای). تلویزیون مخاطب بسیار زیاد و حرفه های متعددی به تولیدکنندگان نمادین ارائه می دهد، تولیدکنندگانی که دیگر نباید آن ها را به مثابة مولدّان آکادمیک یا فرهنگی والا و مشروع به منظور دست یابی به صدایی حائز اهمیت در سیاست های ملی مقدس شمرد. بنابراین ولو اینکه ژورنال ها و روزنامه های روشنفکری همچنان رونق داشته باشند (لو نووِل اُبزِرواتور، لوموند)، به [بحبود] بحران هژمونی مدرنیستیِ تولید فرهنگی والا و غیرآکادمیک کمکی نمی شود بلکه این بحران تشدید می گردد.
در نیمة نخست دهة 80 میلادی، عصر روشنفکران مدرنیست که بین تولید نمادین آکادمیک و غیرآکادمیک قرار داشتند، خاتمه یافت و دورة پست مدرنیستی، یا به بیان دقیق تر، دورة ضد مدرنیستی آغاز شد. شمار زیادی از ستاره های روشنفکری متعلق به دورة پیش فوت کردند یا از عرصة عمومی ناپدید شدند (سارتر، لکان، بارت، فوکو؛ آلتوسر پس از کشتن همسر خود به زندان افتاد و سولرز انتشار مجلة تِل کِل را متوقف کرد) و نسل جدیدی از روشنفکران لیبرال پا به صحنه گذاشتند. بحران ایدئولوژی و ذهنیت مدرنیستی، اندکی پس از انتشار مجمع الجزایر گولاک (1976) اثر سولژنیتسین به زبان فرانسه آغاز شد، بحرانی که در یک دوره، نه تنها موجب مارکس زدایی از حیات روشنفکری فرانسوی شد، بلکه منجر به ناامیدی از بیشتر پیامبران روشنفکر متعلق به گذشته که شامل مارکسیست ها، اگزیستانسیالیست ها، روانکاوان و ساختارگرایان (اورمان) می شدند، گشت. بنابراین این دورة پست مدرنیستی که نباید آن را با پدیدة آنگلو آمریکایی پست مدرنیسم یا پساساختارگرایی، اصطلاحی که در بستر فرانسوی چندان آشنا به نظر نمی رسد، اشتباه گرفت منجر به احیای اعتبار متفکران لیبرال و ضد توتالیتر گذشته شد (مقایسه کنید با ریمون آرون یا حلقة ضد استالینیستی سوسیالیسم یا بربریت کلود لوفور و کورنلیوس کاستوریادیس) و نیز منتهی شد به تجدید حیات اندیشه های لیبرالی و نولیبرالی (مقایسه کنید با حملة فری/رنو به «اندیشة [مِی] 68»). فلاسفة به اصطلاح جدید (nouveaux philosophes) نخستین کسانی بودند که به واسطة بیان صریح بحران پروژة چپ، که همچنین بحران پیامبریِ روشنفکران نیز بود، توجه زیادی به خود جلب کردند. همان طور که روشنفکران مدرنیست متأخر (مقایسه کنید با دولوز) اشاره کرده اند، موفقیت این گروه از فیلسوفان جوان فارغ التحصیل از اِکول نُرمال (معروف به نُرمالین ها) و مائویست های سابق که حول برنارد هنری لوی شهیر جمع شده بودند، نشان دهندة تأثیر فزایندة تلویزیون ملی بر استراتژی ها و حرفه های روشنفکری است.
با زوال روشنفکری مدرنیستی، حیات روشنفکری فرانسوی وارد دورة بازشناسی و بخش بندی مجدد شد. روشنفکرانْ دیگر بین زیرشاخه های گوناگون تولید نمادین، آن گونه که تا میانة دهة 70 میلادی، ارتباط برقرار نکردند؛ اهالی دانشگاه، ژورنالیست ها و هنرمندان بیش از پیش ترجیح دادند که به خاستگاه های انضباطی، ژورنالیستی یا هنری خاص خود بازگردند. هنگامی که در 1981 جناح چپ تحت رهبری فرانسوا میتران نهایتاً به قدرت رسید، روزنامة اصلیِ روشنفکری یعنی لوموند خبر از واپس کشی غیرعادی تولید روشنفکری داد (و تحت شعار سکوت روشنفکران انتشار یافت). روشنفکرانی که اکنون از لحاظ سیاسی تسلط می یافتند، دیگر حاضر نبودند به هر قیمتی روح انقلابی مردم را (آن طور که سارتر برانگیخته بود) برانگیزانند. در عوض، جانشینان روشنفکری مدرنیستی به منظور تبدیل شدن به مشاور، مفسّر و تحلیل گر سیاسی، سبک آمریکایی تعهّد و درگیری را ترجیح می دهند، برای مثال، آلن تورنِ جامعه شناس، که تحلیل های سیاسی او هم از طریق شبکه های رسانه ای و هم به واسطة هستة مشاوران سیاسی (مثل بنیاد سن سیمون) گسترش زیادی یافته اند یا لوک فِری، که در بالا ذکرش رفت، که پس از پیروزی انتخاباتی ژاک شیراک در 2002 وزیر فرهنگ شد.
از این رو، برای روشنفکران فرانسوی، اوایل دهة 1980 نشانگر یک وقفه بود، وقفه ای نظری و سیاسی: نقد ساختارگرایانة سوژة آزاد خودآیین، به نفع علاقه ای احیاشده در مورد حقوق بشر، اخلاق و اخلاقیات کنار نهاده شد. فلاسفه، میراث لیبرال جمهوری را احیا کردند و علیه پروژه های سیاسی فلسفی «غیرمسئولانة» دهه های 60 و 70 که فیلسوفانی آلمانی مانند نیچه و هایدگر (مقایسه کنید با ویکتور فاریا، هایدگر و نازیسم، 1987، یا لوک فِری و آلن رِنو، هایدگر و مدرن ها، 1988) آن را نمایندگی می کردند، سخن گفتند. دورة 1980 به بعد، همچنین دورة بحران شدید ژورنال ها و موسسات انتشاراتی بوده است. آثار و تولیدات روشنفکری، به نظر، دیگر مانند آثار پیشین بحث انگیز و تأثیرگذار نیستند. هرچند عمدة شرکت های انتشاراتی فرانسه ترجیح می دهند وارد بازار تولید روشنفکری نشوند (مقایسه کنید با دشواری های مالی نشریات دانشگاهی فرانسه)، اما از صادرات گستردة برخی نام های روشنفکری فرانسوی شالوده شکنی دریدایی، روانکاوی لکانی، تحلیل گفتمان فوکویی، و اگزیستانسیالیسم سارتری، که حقیقتاً هرگز چیزی بیش از بخشی از حیات روشنفکری فرانسوی را نمایندگی نکرده اند به دپارتمان های علوم انسانی در آمریکای شمالی و انگلستان کاسته شده است.
از دیگر سو، ولو اینکه مدرکی دال بر زوال قدرت روشنفکری در فرانسه وجود داشته باشد، دهة 1990 شاهد تحرکات فزاینده در رابطه با پیکارهای سیاسی بوده که رهبر بلامنازعِ روشنفکر آن، پی یر بوردیوی جامعه شناس بود. بوردیو با اتخاذ میزان مشخصی از سخن وریِ سیاسی متعلق به اسلاف مدرنیست متأخر خود، بر مرزبندی مشخص با تمایل «غیر آکادمیک»، یعنی شیفتگی فلسفی و زیباشناختی تولیدکنندگان مدرنیست تأکید ورزید. عجیب آنکه این دانشمند اجتماعی ضد سارتری یعنی پی یر بوردیو بود که [اتفاقاً] تبدیل به وفادارترین پیروِ الگوی سارتری تعهّد روشنفکری آمیخته به توانایی های پژوهشی پُرمایه با یک دیدگاه سیاسی مستحکم شد. از سوی دیگر، بوردیو به واسطة پافشاری اش بر کار آکادمیک و روش شناسی علمی دقیق، مظهر موفقیت گستردة پژوهشگر آکادمیک تحصیل کرده به نسبت نویسندگان (homme de lettres) و هنرمندان آوانگارد است. موفقیت بوردیو هم به عنوان یک جامعه شناس و هم به مثابة فعالی سیاسی حاکی از این است که روشنفکران فرانسوی به ایفای نقشی حائز اهمیت در مقابل چالش های سیاسی کنونی ادامه می دهند، چالش هایی از قبیل تبعیض (محرومیت) نژادی و اجتماعی، نئولیبرالیسم و جهانی شدن.

منبع:
John Murray, Christopher, (2004), Encyclopedia of Modern French Thought, New York, London: Fitzroy Dearborn: Entry of Intellectuals

روشنفکران در فرانسه (قسمت اول):
http://anthropology.ir/node/15556

پرونده ی اینترنتی «روشنفکری» در انسان شناسی و فرهنگ:
http://anthropology.ir/node/15449

پرونده ی «روشنفکری» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/3773