نقش روان‌شناسان به منظور ارائه خدمات روان‌شناختی در زلزله آذربایجان شرقی

امیر عسگری

این اولین تجربه زلزله در کشور ما بود که کمیته مداخله در بحران انجمن روان‌شناسی ایران از روان‌شناسان و مشاوران داوطلب برای اعزام به مناطق زلزله‌زده و ارائه خدمات روان‌شناختی به طور منظم و تخصصی استفاده کرد. پس از وقوع زلزله در اواخر مرداد ماه 1391، کمیته مداخله در بحران انجمن روان‌شناسی ایران که کمتر از یکسال از تاسیس آن می‌گذرد، طی فراخوان عمومی از همه روان‌شناسان آشنا به زبان آذری برای حضور در مناطق زلزله زده دعوت کرد تا پس از گذراندن آموزش ویژه به آذربایجان اعزام شوند. پس از تشکیل اتاق فکر بحران، اولین "گروه واکنش سریع" شامل یک تیم ده نفره روان‌شناس، مشاور، روانپزشک، روان‌سنج و مددکار با حمایت انجمن روان‌شناسی ایران و سازمان نظام روانشناسی و مشاوره به منطقه اعزام گردیدند. کمیته مداخله در بحران در "فاز اول عملیات روان‌شناسی بحران" پس از بررسی وضعیت استراتژیک منطقه مانند پراکندگی و فاصله زیاد روستاهای تخریب شده از یکدیگر، کمبود وسایل نقلیه برای تردد، فقدان امکانات اولیه زندگی و غیره اقدام به طراحی "پروتکل مداخله روان‌شناختی ویژه‌ای برای زلزله آذربایجان" نمود و از هفته اول حادثه زلزله تاکنون، پنج تیم تخصصی با نام‌های یاشاسین آذربایجان (10 نفر)، شهید رحمان‌پور (13 نفر)، باران (13 نفر)، مهرگان (8 نفر) و امید یاران شهریار (8 نفر) به منطقه اعزام گردیدند و به بیش از 35 روستا از توابع شهرستانهای هریس و ورزقان به ارائه خدمات روان‌شناختی و مشاوره‌ای پرداخته‌اند.
از آنجا که کودکان پس از وقوع زلزله بیشتر از دیگران مورد آسیب‌ قرار می‌گیرند، بنابراین مداخلات درمانی بیشتری نیز برای آنها در برنامه‌های کمیته مداخله در بحران در نظر گرفته شد.  بازی درمانی که بر اساس بازی های مفهومی و متناسب با فرهنگ منطقه روستایی در آذربایجان توسط متخصصان روان‌شناسی کودک و با همفکری سایر نفرات گروه طراحی گردید، از نظر کیفیت و علاقه‌مندی کودکان، سودمند ارزیابی گردید. این بازیها شامل سنگ چینی، برج سازی، سد سازی، حباب بازی، صدای زلزله و غیره از جمله روشهایی برای تفریح، سرگرمی، سنجش و شناخت مشکلات روان‌شناختی کودکان بودند. هنر درمانی و برگزاری مسابقه نقاشی با موضوع زلزله جهت بازطراحی شناختی و تفسیر و توضیح نقاشی توسط کودک برای بازگویی روان‌شناختی از دیگر فعالیتهای روان‌شناسان کودک بود. کاردستی، لگوبازی، قصه گویی و همچنین اجرای قطار زندگی از دیگر اقدامات روان‌شناسان برای کاهش آسیب‌های روان‌شناختی در میان کودکان و نوجوانان بود. غربالگری کودکان بیش فعال و ارائه آموزش‌های ویژه شامل تمرینات تمرکز، آموزش آرمیدگی تدریجی، تکنیک تنفس و غیره از جمله برنامه‌های اعضای کمیته مداخله در بحران در روستاهای آسیب دیده از زلزله بود. همچنین برنامه‌های مختلفی برای بانوان در پروتکل طراحی گردید. گروه درمانی، کارگاه مدیریت استرس، آموزش بهداشت خواب، کارگاه سلامت جنسی و مشاوره خانوادگی از جمله فعالیت‌هایی بودند که بانوان روستاهای مناطق زلزله زده در آن شرکت داشتند.
با این حال و با وجود تمامی خدماتی که ارائه گردید باید بپذیریم که همچنان در حوزه مداخله در بحران ضعف‌های زیادی داریم. از نحوه اعزام، گروه‌بندی و آموزش تا روش‌های ارائه خدمات روان‌شناختی و مشاوره‌ای همگی نیازمند برنامه‌ریزی، توسعه و تربیت بیشتر نیروهای متخصص در آینده است. اگرچه شرکت در کارگاه‌های تخصصی بحران قبل از اعزام به منطقه برای روان‌شناسان اجباری بود و موضوعات مهمی آموزش داده شد اما کافی نبود. از نقطه نظر علمی در حیطه روان‌شناسی بحران تاکنون اقدامات ناچیزی انجام گرفته است. کتابها و پروتکل‌های بسیار اندکی وجود دارد. جای یک واحد درسی با عنوان روان‌شناسی بحران در سرفصل دروس دانشگاهی گرایش‌های مختلف روان‌شناسی خالی است. می دانیم که کشور ما روی خط زلزله قرار دارد و علاوه بر زلزله سایر حوادث طبیعی نیز رخ می دهند. این موضوع آنقدر با اهمیت است که شاید نیاز به گرایش روان‌شناسی بحران در کنار سایر گرایشها مانند بالینی، عمومی، کودکان استثنایی، صنعتی و سازمانی، شخصیت و غیره احساس می‌گردد. به راحتی می توان پیش بینی کرد که تاسیس رشته روان‌شناسی بحران در دانشگاه‌های معتبر موجب رشد و پیشرفت هرچه سریعتر این گرایش کاملاً کاربردی و عملی می‌گردد و فارغ التحصیلان آن می توانند در سازمان‌های هلال احمر، بهزیستی، شهرداری، آتش‌نشانی، نیروهای مسلح، وزارت بهداشت، دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و غیره مشغول به کار گردند. بنابراین پیشنهاد می گردد تا هرچه سریعتر به سوی علمی شدن مداخله روان‌شناختی در بحران به منظور مقابله با آسیب‌های روان‌شناختی ناشی از فجایع طبیعی با کمک همه سازمان‌ها، نهادها و انجمن‌ها حرکت کنیم.
از سوی دیگر، هرم نیازهای کودکان در زلزله نشان می دهد که نیازهای فیزیولوژیک اولیه شامل آب سالم، غذای کافی، لباس گرم، دارو و محل اسکان مناسب از مهمترین موارد زندگی در چادر و شرایط سخت هستند. احساس امنیت، محبت و آرامش در مرحله دوم قرار دارد و مسائل تحصیلی و تربیتی در طبقه سوم هرم می‌باشند. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع آموزش تحصیلی، کمیته مداخله در بحران در طراحی و اجرای "فاز دوم عملیات روان‌شناسی بحران"، پیکان اهداف خود را به سوی مدارس روستایی نشانه گرفته است و از آن جایی که افت تحصیلی، عدم علاقه به حضور در مدرسه، تشدید اختلالات یادگیری، افسردگی و نشانگان استرس پس از حادثه در میان دانش‌آموزان پیش بینی شده است، به زودی گروه‌های اعزامی ششم تا دهم با حمایت جمعیت هلال احمر و سازمان آموزش و پرورش استان آذربایجان شرقی، پس از گذراندن آموزش‌های ویژه و لازم به مدارس روستاهای هدف مانند روستای جیقه، ولیلو، آق علیلو، باجه باج، شهسوار و غیره اعزام خواهند گردید. در راستای اجرای فاز دوم عملیات روان‌شناسی بحران، متخصصان مشاوره تحصیلی بر طبق پروتکل طراحی شده برای ارائه خدمات مشاوره‌ای به دانش‌آموزان و همچنین روانشناسان بالینی برای ارائه خدمات روان‌شناختی و مهارتهای زندگی به والدین آنها به منطقه اعزام می‌گردند. لازم به ذکر است که طول مدت اجرای فاز دوم عملیات، چهار ماه برنامه ریزی شده است و با توجه به سرد شدن هوا، امکان اجرای برنامه‌ها در فضای باز همانند آنچه تاکنون انجام شده است، میسر نیست و نیروهای اعزامی در فاز دوم عملیات، در مدارس روستایی اسکان خواهند یافت و برنامه‌های آموزشی را در مدارس اجرا خواهند نمود. غربالگری دانش‌آموزان با اختلالات یادگیری و ارائه خدمات درمانی ویژه، سنجش هوش و استعداد دانش‌آموزان با آزمون‌های معتبر روان‌شناختی، ارائه امکانات آموزشی و تحصیلی مناسب به کودکان تیزهوش، آموزش مهارتهای ارتباطی، شناسایی کودکان استثنایی و معرفی آنها به سازمان بهزیستی، مشاوره تحصیلی و غیره از برنامه‌های آتی کمیته مداخله در بحران در فاز دوم عملیات بحران خواهد بود. برگزاری جلسات مشاوره‌ای برای اولیاء و مربیان، کارگاه تربیت کودک برای والدین و نشست‌های مبتنی بر پرسش و پاسخ از جمله اهداف کمیته برای والدین خصوصاً مادران خواهد بود. امید است که با حمایت همه جانبه نهادهای دولتی و مردمی، کمیته مداخله در بحران انجمن روان‌شناسی ایران بتواند گامی مهم و ارزشمند در خدمت رسانی انسان‌دوستانه و خداپسندانه برای هموطنان آذری زبان عزیزمان انجام دهد.

دکتر امیر عسگری، روان شناس، رییس کمیته مداخله در بحران انجمن روان‌شناسی ایران و از مدیران انسان شناسی و فرهنگ است.
 

پرونده اینترنتی زلزله آذربایجان شرقی 
http://anthropology.ir/node/14565