نقش دیدار و گزینش به عنوان ابعاد وجودی فضای شهری در شکل گیری هویت مکانی

زینب جوادنیا

((یادداشت ارائه شده به کلاس نظریه های جدید انسان شناسی دکتر ناصر فکوهی، نیمسال تحصیلی 87-88 ، دانشجو:زینب جوادنیا ، مقطع:کارشناسی ارشد ، عنوان نظریه : انسان شناسی محیط شناختی ))
موضوع : نقش دیدار و گزینش به عنوان ابعاد وجودی فضای شهری در شکل گیری هویت مکانی

بین هر موجود زنده و پیرامون او روابطی وجود دارد که بیشتر جنبه اکتسابی و نه غریزی آن مورد نظر است . به این معنا، انسان بایستی در ارتباط با محیط خود مفهوم اشیاء را یاد بگیرد. اینکه جایگاه هر چیز کجاست و او در مقابل هر امری چه رفتاری باید داشته باشد ؟
به مرور زمان وبا افزایش تجربیات شبکه عظیمی از اطلاعات در ذهن ما بوجود می آید و نهایتا قادر به شناخت تمامی اشیاء می شویم . این شناخت به ما قدرت کنترل محیط خود را می دهد، حتی بدون آنکه در هر لحظه همه چیز مستقیما در معرض ادراک ما باشند . تا اوایل قرن 17 میلادی نقاشی ها و مجسمه ها برای مکان های خاصی آفریده می شدند اینکه می توان یک تابلو را از مکانی به مکان دیگر انتقال داد اندیشه ای نسبتا جدید می باشد . ( گروتر ،1386: 129 ) در تصورات ما نیز هر شیء همیشه در ارتباط با محیطی خاص مطرح است . مثلا یک کتاب را همیشه بر روی ((پرده خاطرات فرد )) در یک کتابخانه یا روی یک میز می بینیم و نه در یک وان پر از آب یا در یک یخچال . معماری در شهر هم نه تنها در واقعیت متصل به محیط است بلکه حتی در دنیای خاطرات ما نیز چنین است . بنابراین می توان چنین بیان کرد که نقش محیط در ادراک معماری و فضاهای مرتبط با آن اجتناب ناپذیر است .
ماریو بوتا (Mario botta ) ارتباط بین یک ساختمان با پیرامون خود را چنین شرح می دهد:
((هر اثر معماری دارای محیط ویزه ی مربوط به خود است ،به بیان ساده تر پیرامون این محیط ویزه را می توان می توان بستر ساختمان نامید . ارتباط بین معماری و بستر آن ارتباطی نقش گرفته از یک تاثیر پذیری متقابل است . می توان گفت که این بستر و معماری آن در تماس دوجانبه و همیشگی هستند و همواره با هم در ارتباطند . )) (گروتر ،1386 :130 )
انسان غالبا با فضا بصورت فعالانه برخورد کرده و همواره با آن در دادوستد اطلاعات است . در این راستا فضا زمانی برای ما دارای هویت خواهد بود که از طرفی بتوانیم آن را موجودی مستقل و عینی تلقی کرده و از طرف دیگر خود نیز به عنوان موجودی عینی در آن فعالیت و رفتار نموده و بالاخره بتوانیم ذهنیات ناشی از ادراک آن را با ذهنیات خود تطبیق دهیم . در چنین حالاتی انسان حتی نسبت به یک شیء یا فضا احساس( این همانی )می کند وآن را قسمتی از من خود یا مای جمع می پندارد . بدین ترتیب ذهنیت فرد از حد خود تجاوز کرده و عینیت بخشی از دنیای عینی را تبدیل به ذهنیت خود می کند ،به معنای دیگر آن را بخشی از هویت خود می داند . مانند احساسی که فرد در برابر بازیچه ی دوران کودکی خود دارد . این موضوع در مورد فضاها نیز صادق است . بطور مثال مدرسه ی دوران کودکی و یا خانه ی پدری جزئی از ما و یا هویت ما شده . این هویت امکان می دهد که در آن فضا مطمئن تر و آرام تر حرکت کنیم . چون شناخت و تسلط ذهنی فضا نه تنها نیروی زیادی را برای ادراک طلب نمی کند بلکه آسودگی خاطر و در نتیجه احساس امنیت را به دنبال دارد . احساس راحتی و خوانایی فضا لازم و ملزوم ( این همانی ) با فضاست . (پاکزاد ،1375 :104-102 )
در شهر به عنوان مکانی که دیدار در آن صورت می پذیرد و آدمیان گرد هم می آیند ،(هستم) به آیینه ای تبدیل می شود که هر آنچه هست را در خود گرفته و پس از بازتاب عرضه می دارد . در شهر تمامی چیزها یکدیگر را آیینه وار نمایانیده و از تداخل بازتاب هایشان تصاویر گوناگون حادث می گردد . بنابراین از خلال ( دیدار ) و ( گزینش ) است که جهانی در اختیار گرفته می شود و این جمله ی ویتگنشتین یادآوری می شود که : ((من جهان خویشتنم)) (نوربری-شولتز ، 1381 :77 )
در اینجا دو امر اساسی اهمیت می یابد :
1/ عضویت اجتماعی به معنای شرکت جستن علی رغم تنوعات و اختلافات
2/ هویت فردی در مفهوم تسلیم ناپذیری مقابل یکنواختی
لذا شهر می باید با وجود پیشکش امکان گزینش فردی ، داشتن نوعی احساس تعلق را نیز عرضه دارد . به همین دلیل است که وقتی جهانی را در اختیار داریم با احساس تملک هویت فردی ، در بطن عضویت اجتماعی جامع و غالبا متناقض سکونت می گزینیم.
مساله اینجاست که دیدار شهری چه مضامینی را در بر می گیرد ؟
کان معتقد است : (( شهر، مکانی است که پسر بچه ای خردسال هنگام گام برداشتن در آن به احتمال زیاد چیزی را خواهد دید که با وی از آنچه خواستار انجام دادنش در تمام دوره ی زندگی خود می باشد ، سخن می گوید . )) (نوربری- شولتز ، 1381 :77 )
او با اظهار این عبارت بیان می کند که در واقع شهر است که افشای زندگی را ممکن می دارد. زندگی و مکان توامان تعلق پذیرفته و مقصود شهر در آن گونه از افشا که ( دیدار ) می خوانیم ، خلاصه می شود .
زندگی همواره ( به صورت چیزی ) وقوع یافته و ما همواره ( به عنوان کسی ) یا به عبارتی بر مبنای گزینش ( چیزی ) در آن شرکت می جوییم . بدین ترتیب سکونت مجتمع ، گرد هم آمدن مطلق نبوده ، بلکه عبارت است از هستی در جهان ، در جایی و با عنوان کسی . این ((جایی )) یعنی مکان است که زندگی را مرئی می دارد . مکان با مفهوم سابقه و یا تصویری ماندگار و در عین حال بیانگر و دعوت کننده، به تثبیت زندگی و نگهداری از آن می پردازد.
بنابراین هستی ما به مکان موکول گردیده و هنگامی که به گزینش از بین تصاویری که عرضه داشته ایم می پردازیم بر هویت خود نائل آمده ایم . (نوربری-شولتز ،1381 : 78 )
دیدار و گزینش را می توان با عملکردهای عمومی تعیین موقعیت و احراز هویت نیز مرتبط دانست . به این ترتیب ( دیدار ) در اصل عملی می شود در راستای تعیین موقعیت ، حال آنکه ( گزینش ) بر احراز هویت منطبق می گردد . (نوربری-شولتز ،1381 : 82 )
در نتیجه هویت مکانی بخشی از زیر ساخت هویت فردی انسان و حاصل شناخت های عمومی او درباره ی جهان فیزیکی است که انسان در آن زندگی می کند . پروشانسکی نیز به اهمیت رابطه ی متعادل بین هویت مکانی فرد و ویزگی های محیط بیرونی تاکید می کند . (بهزادفر ،1386 :65 ) لذا شهر دست ساخته ای است که به ثبت خاطرات دیدار می پردازد . ساخت شهر توسط آدمی و با تعمد فراهم ساختن امکان گزینش صورت می گیرد و آزمون شهری به ما می آموزد که زندگی از لایه های بی شمار معنا شکل گرفته و این معانی را نمی توان از اینجا و اکنون منفک دانست .
منابع :
- بهزادفر،مصطفی( 1386 ) ،هویت شهر ( نگاهی به هویت شهر تهران ) ، تهران : سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران . موسسه نشر شهر
- پاکزاد ، جهانشاه( 1375 ) ، ((هویت و این همانی با فضا ))،صفه ، سال ششم ، شماره 22-21
- گروتر ، یورک کورت (1386 )، زیبا شناسی در معماری ، ترجمه جهانشاه پاکزاد و عبد الرضا همایون .-تهران : دانشگاه شهید بهشتی
- نوربری-شولتز ، کریستیان (1381 ) ، مفهوم سکونت : به سوی معماری تمثیلی ، ترجمه آزاد محمود امیر یار احمدی ، تهران : آگه