معرفی کتاب: فراغت، مصرف و جامعه

شایسته مدنی

ذکایی، محمدسعید (1391)، فراغت، مصرف و جامعه؛ گفتارهایی انتقادی، تهران: تیسا، 377 صفحه
فصول مختلف این کتاب برشی از تجربه‌ی پیچیده‌ی ارزش‌ها، گرایش‌ها و رفتارهای فراغتی و مصرفی در ایران و اهمیت روزافزون این دو مولفه را در فرهنگ و هویت‌یابی‌های جامعه به‌ویژه در میان ساکنان کلان‌شهرها و به طور خاص تهران، نشان می‌دهد که بر اساس مشاهده، تجربه‌ی زیسته و فعالیت میدانی محقق حاصل شده است.

ایده‌ها و نتایج به‌دست آمده از این مطالعه، علاوه بر اینکه به شناخت و فهم عمیق‌تری از سازوکار تغییر و تحولات در فرهنگ فراغتی و مصرفی ایران کمک می‌کند و چشم‌اندازی انتقادی برای تامل در زمینه‌ها و آثار حوزه‌های فوق مهیا می‌سازد، دلالت‌ها و آثاری را نیز برای سیاست‌گذاری و مدیریت شهری به‌ویژه کلان‌شهر تهران به همراه دارد که محورهای آن را می‌توان به شرح زیر برشمرد:

نابرابری و بی‌عدالتی در دسترسی‌ها، برخورداری‌ها و مصرف بسیاری از خدمات فراغتی که خود به پدیده‌ای فراگیر و تا اندازه‌ای تاریخی تبدیل شده، استعداد کنارگذاری و محرومیت واقعی و نسبیِ طیفی از گروه‌های اجتماعی چون جوانان و سالمندان را در متن زندگی شهری فراهم می‌سازد. در غیاب بخش توانمند غیردولتی که می‌تواند جبران‌کننده‌ی کاستی‌ها و محدودیت‌های بخش خصوصی و دولتی در عرضه‌ی این خدمات باشد و در شرایطی که فردی شدن و خصوصی شدن به نیروی محرکه‌ی غالب در هدایت ارزش‌های فراغتی تبدیل شده، اولویت مدیریت شهری در توجه به الگوی توسعه‌ی محله‌محور و محله‌محوری می‌تواند ضمن ترمیم شبکه‌های اجتماعی محله‌ها، فرصت‌ها و امکانات عملی را برای تمرکزبخشی به این فعالیت‌های در قالب شبکه‌ها و مراکز محلی ایجاد کند.

نویسنده در این کتاب در تشریح ویژگی‌های فراغتی جامعه‌ی شهری به چالش‌هایی چون غلبه‌ی صورت‌های منفعل که برآمده از اتکای افراطی به رسانه‌هاست، عادت‌واره‌های ضعیف ورزشی (که انعکاس‌دهنده‌ی اجتماعی شدن ضعیف ورزشی است) و نیز ابهام در تعریف فضاهای فراغتی اشاره می‌کند که به نظر می‌رسد مدیریت شهری در این زمینه‌ها نیز ظرفیت زیادی برای عمل دارد.

اگرچه سیاست‌های فرهنگی اخیر شهرداری در تعریف و معناسازی فراغت و به‌ویژه ورزش به عنوان حق شهروندی، تلاش در راستای برقراری عدالت فضایی و مکانی در برخورداری مناطق از خدمات و زیرساخت‌های تفریحی و تلاش برای حساس ساختن شهروندان با ضرورت‌های زندگی سالم در شهر، راهی طولانی و دشوار تا نیل به نتایج مطلوب دارد، با این حال آثار مثبتی را به همراه داشته است. برای مثال رفع برخی موانع در ایجاد احساس امنیت در فضاهای عمومی و تفریحی شهر، ضمن کاستن از فاصله‌های مکانی در دسترسی‌ها، به ارتقای فرهنگ ورزش و سلامت و رفع برخی کلیشه‌های جنسیتی در بهره‌گیری از آنها کمک کرده است.

به همان‌سان از صورت‌های کارآمد اما مغفول فرهنگ فراغتی که در نتیجه‌ی تحولات مدرن در ایران آسیب دیده است، فرهنگ کتاب‌خوانی و به‌ویژه خواندن لذت‌بخش، تاملی و غیرابزاری است که در مسیر رقابت‌های مربوط به تحرک اجتماعی و نگرش‌های ابزاری به آموزش و نیز فانتری‌های تولید شده از جانب رسانه‌های مدرن در حاشیه مانده است. در این کتاب، احیاء و توجه بیشتر به فرهنگ مطالعه‌ی جمعی، خواندن مفرح و لذت‌بخش مورد بحث قرار گرفته است. به نظر می‌رسد در برنامه‌ریزی‌های شهری می توان با مخاطب قرار دادن گروه‌های مختلف اجتماعی و با تاکید بر گروه‌های سنی کودک و نوجوان، به ترمیم عادت‌های کم رونق شده و حاشیه‌مانده‌ی این فرهنگ پرداخت.

نظریه‌پردازی اجتماعی در دو دهه‌ی اخیر توجه زیادی را به مقوله‌ی فراغت و مصرف به عنوان مولفه‌های اصلی تاثیرگذار بر هویت‌یابی در جامعه‌ی مدرن معطوف ساخته و گاه سبک زندگی برآمده از فراغت و مصرف را جایگزینی جدی برای شاخص‌های سنتی شکاف اجتماعی مانند طبقه، جنیست و موارد مشابه می‌شناسد. آنچه با زمان آزاد خود انجام می‌دهیم، احساس و تجربه‌ای که در آن می‌یابیم و به قول وبر آنچه با پول خود انجام می‌دهیم، به درجات زیادی تعیین‌‌کننده‌ی آنچه و آنکه هستیم و یا دوست داریم باشیم، است.

روشن است که این توجه، لااقل به لحاظ نظری، پیشینه‌ی طولانی‌تری در متون نظری جامعه‌شناختی و یا مطالعات فرهنگی دارد که رد آن را دست کم به اواخر قرن نوزدهم و اثر کلاسیک وبلن می‌توان مرتبط دانست. با این حال تنها در چند دهه اخیر است که مصرف، فراغت و فراغت مصرفی به پدیده‌های ویژه با آثار و کارکردهای ویژه خود تبدیل شده است. مطالعات فراغت و مصرف هم اینک به حوزه‌ی مطالعاتی تثبیت شده ای تبدیل شده است که مطالعات موردی تجربی، نظریه‌پردازی و کاربردهای آن با استفاده از ابزارهای مفهومی و روش‌شناختی طیف متنوعی از رشته‌های علوم انسانی و علوم اجتماعی مورد توجه قرار می‌گیرد.

روندهای کلان تغییرات ارزشی (فردی شدن، تجاری دشن و خصوصی شدن) و نیز تغییرات ساختاری در جامعه، هم متاثر از فرآیندهای کلان جهانی (مانند رشد تکنولوژی‌های اطلاعاتی و ارتباطی و یا افزایش تحرک جغرافیایی) و هم برآمده از تحولات و پویایی‌های درونی جامعه‌ی ایرانی، آثار جدی را در اولویت و اهمیت مولفه‌های فراغت و مصرف برجای گذاشته‌اند.

مضامین تشکیل‌دهنده‌ی فصول این کتاب بر پایه‌ی چند گزاره‌ی نظری محوری قرار دارند که کلیت آن را انسجام می‌بخشند:

·       با این فرض که فرهنگ فراغت و مصرف متشکل از اجزایی در هم تنیده و متصل به یکدیگر بوده و در حقیقت تعادل در مدار کالاهای (مصرفی/ فراغتی) فرهنگی، ضامن بقا و تداوم آنها است، استدلال می‌شود که فرهنگ فراغتی در ایران گسستی تاریخی را تجربه می‌کند و در فرآیند ردش و تفکیک اجتماعی به ویژه در دو سده‌ی گذشته نه تداوم‌دهنده سنت تاریخی خود بوده و نه توانسته است نسبت و ارتباط وثیقی با عناصر مدرن فرهنگ عامه‌پسند مصرفی مدرن بیابد. به این دلیل، وارداتی بودن، غیربومی بودن و مصرفی بودن، وجه ممیزه‌ی مهمی در فرهنگ فراغتی/ مصرفی ایران محسوب می‌شود.

·       عدم ابتناء فرهنگ فراغتی ایرانی بر پایه بسترهای سنتی و مدرن و وضعیت انتقالی آن، فهم و شرح نظری آن را با پیچیدگی‌های زیادی همراه می‌سازد که در نتیجه کاربست دستگاه‌های نظری و مفهومی غربی در تحلیل آن را با محدودیت‌های جدی مواجه می‌سازد. فراغت و مصرف در ایران نه دلالت‌های انسجام دهنده و هویت‌بخش جمعی را عهده دارند که به شکلی مبنایی برای شناسایی درونی و بیرونی گروه‌های سبک زندگی را فراهم می‌سازند و نه در سطح فردی معنایی تمایزبخشی منطق با ایدئولوژی کاملا فردگرایانه را نمایان می‌سازند. رفتار مصرفی و فراغتی ایرانی به طور معمول نشانه‌های آنومیکی را نمایان می‌سازد که با منطق رفتار مفصل‌بندی شده درک بهتری از آن می‌توان داشت.

·       گزاره‌ی سوم اشاره به نقش فزاینده و جبرانی فراغت و مصرف در گسترش کمّی و کیفی تجارب افراد و به ویژه سیاست زندگی آنها در ایران دارد که این افزایش سهم تا درجات زیادی معلول تغییرات ارزشی مانند فردی شدن و خصوصی شدن فرهنگ و غلبه نگرشهای ابزاری در روابط اجتماعی است. مصرف و فراغت به موازات، قدرت بیشتری به افراد بخشیده و به استراتژی مهمی برای طیف رو به رشدی از گروه‌های اجتماعی برای پر کردن زمان زندگی خویش تبدیل می‌شوند. ارزش‌های مادی‌گرایانه و اخلاق لذت‌طلبانه به روندی قابل شناسایی در فرهنگ فراغتی و مصرفی در ایران تبدیل شده است.

·       گزاره‌ی نهایی که در اغلب فصول این کتاب اشاره‌ها و دلالت‌های مستقیم و غیرمستقیمی برای آن می‌توان یافت، نقش محوری گفتمان‌ها در تولید، هدایت، معناسازی و مصرف فراغت در ایران است. منابع ارزشی و هنجاری چون فرهنگ دینی در کنار مولفه‌های ساختاری چون جنسیت و دوره‌ی زندگی و فرهنگ‌های محلی، نقش تعیین‌کننده‌ای در جهت‌گیری‌ها و رفتارهای مصرفی و فراغتی ایفا کرده و نظم دهنده‌ی تعاملات افراد در این حوزه محسوب می‌شوند.

فهرست مطالب کتاب:

·       مصرف و سبک زندگی: رویکردها، مسائل و آسیب‌ها

·       فهم تاریخی فراغت ایرانی در آثار سفرنامه‌نویسان ایرانی و خارجی

·       سبک‌های فراغتی جوانان ایران

·       موانع اجتماعی و فرهنگی رشد ورزش در ایران

·       فراغت و مصرف در خانه و خانواده

·       آسیب‌شناسی بازاریابی شبکه‌ای در ایران

·       موسیقی مردم‌پسند و زیرزمینی در ایران

·       شبکه‌های اجتماعی مجازی به مثابه میدان‌های فراغتی

·       خواندن برای لذت و لذت‌های خواندن