ژئوتوریسم در استان زنجان

امید باقری

(تصویر: مرد نمکای معدن چهرآباد)
:از عملکرد کره زمین حدود 6/4 میلیارد سال می گذرد. طی این مدت به دلیل عملکرد فرایندهای درونی و بیرونی، ساختار و سطح کره زمین تغییر یافته، سازندهای زمین شناسی و اشکال زمین ریخت شناسی متنوعی شکل گرفته اند (1). با توجه به این اصل که زمین مجدداً پدید نخواهد آمد و زمان سپری شده تکرار نخواهد شد (2) طی دهه های اخیر توجه به جنبه های کاربردی علوم زمین در زمینه های گردشگری، منجر به پیدایش اصطلاحاتی مانند: میراث زمین شناسی، ژئو سایت، ژئوپارک و ژئوتوریسم شده است. ژئوتوریسم که در زبان فارسی گردشگری زمین شناسی ترجمه شده است (3)، اصطلاحی به نسبت جدید و بخشی از فعالیت های کلی گردشگری طبیعی (اکوتوریسم) است که هنوز به فرهنگ های اصطلاحات راه نیافته است (4). بر اساس تعریف جغرافیای بین المللی و انجمن سیر و سیاحت امریکا، اگر به منظور دیدن یک منظره خاص، حیات وحش، آگاهی از فرهنگ محلی خاص، کوهنوردی از یک کوه مشخص، قایقرانی در یک رودخانه و یا... به محلی مسافرت کنید، شما یک گردشگر زمین شناسی (ژئوتوریست) هستید (5).

استان زنجان با مساحت 22.164 کیلومتر مربع در شمال غربی ایران بین 33 درجه و 35 دقیقه تا 37 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی، و 47 درجه و 10 دقیقه تا 49 درجه و 26 دقیقه طول شرقی قرار دارد (6). این استان از نظر زمین شناسی، بخشی از ایران مرکزی و بر اساس تقسیم بندی ریخت شناسی بخشی واحد از شمال غربی است که توسط دره رود قزل اوزن از واحدهای دیگر جدا می شود (7). کوه های طارم با ترکیبی از سازندهای آتشفشانی و آذرین، مانند سازند سبز کرج و توده های نفوذی گرانیتی بوده و کوه های چله خانه و قاجار به ترتیب با 2724 و 2500 متر، بلندترین قله های این رشته کوه هستند. کوه سلطانیه و قله سیاه کوه نیز به ترتیب 2720 و 2700 متر ارتفاع دارند. کوه بلقیس با ارتفاع 3332 متر در شمال غربی استان زنجان در مجاور منطقه باستانی تخت سلیمان تکاب قرار دارد که بلندترین نقطه استان بوده و کمترین ارتفاع استان حدود 250 متر در منطقه طارم در کنار دریاچه سد سفید رود قرار دارد. به جز این کوهها و قله ها، برخی از جاذبه های ژئوتوریستی این استان عبارتند از:

غار کتله خور: به طول تقریبی 12 کیلومتر، طولانی ترین غار ایران است (8) که در حدود 160 کیلومتری جنوب غربی زنجان قرار دارد. این غار در سال 1300 توسط اهالی منطقه زرین آباد کشف شد. ارتفاع بلندترین نقطه آن 2004 متر است. دیوارهای صاف، کف ناهموار و سقف بلند دهلیز بزرگ غار حکایت از تاریخی کهن دارد (9). صد متر ابتدای غار محل زندگی انسان های اولیه بوده و اسکلت 80 انسان در این قسمت پیدا شده است (10). تعداد بازدیدکنندگان این غار در سال 1387، رقم 87642 نفر بوده که بیشترین تراکم بازدیدکنندگان در ایام نوروز بوده است.

معدن نمک چهرآباد: در 75 کیلومتری غربی زنجان و یک کیلومتری جنوب روستای حمزه لو قرار دارد. این

معدن از حدود نیمه دوم هزاره قبل از میلاد تاکنون به صورت ناپیوسته به عنوان معدن نمک مورد استفاده قرار گرفته است. کشف 6 مرد نمکی (مرد نمکی شماره یک در سال 1372و مردان نمکی شماره 2،3،4،5 در سال 1383) حاکی از قدمت معدن کاری در این قسمت از ایران است (12). مرد نمکی شماره 6 نیز در سال 1386 کشف شد. بررسی های بیشتر در این معدن و حفظ آن به عنوان یکی از معادن قدیمی ایران علاوه بر اینکه از لحاظ میراث زمین حائز اهمیت است، گنجینه با ارزشی از وسایل مورد استفاده در معدن کاری نیز در اختیار قرار می دهد. این جایگاه نه تنها برای مردم ایران، بلکه برای بسیاری از مردم استان نیز ناشناخته باقی مانده است. مرد نمکی شماره یک در موزه ایران باستان و مردان دیگر در موزه رختشویخانه و عمارت ذوالفقاری نگهداری می شوند.

دودکش جن: در بین متخصصان علوم زمین به ویژه زمین ریخت شناس ها (ژئو مورفولوژیست ها) عوارض ستونی شکل بدون توجه به سنگ شناسی آنها هودو، دودکش جن و انگشت خدا نامیده شده اند (13). دودکش جن را می توان یکی از بارزترین عوارض زمین ریخت شناسی استان ذکر کرد. این دودکش ها در زبان محلی «جین قایاسی» نامیده می شوند؛ به ویژه در منطقه «ماه نشان»، مردم محلی به آن آدم سنگی می گویند. در «ابر» نیز نمونه هایی وجود دارد. در حدود پنج کیلومتری جنوب روستای «ماد آباد» ماه نشان یکی از بزرگ ترین عوارض از این دست است که ارتفاع آن از سطح آبهای آزاد 1780 متر و قطر آن در بخش استوانه ای حدود 3.5 متر، و در بخش تاج 7_6 متر است و به نوعی این عارضه می تواند مهم ترین جاذبه گردشگری ماه نشان به حساب آید.

 

سخن پایانی: استان زنجان دارای قابلیت ها و پتانسیل های بسیاری برای گردشگری زمین شناسی، اقلیمی و تاریخی است که باید آنها را به ایرانیان و جهانیان بشناسانیم و به توسعه پایدار این سرزمین زرخیز کمک نماییم.

 

در پایان از راهنمایی های استادان بزرگوار، به خصوص از راهنمایی های استاد عزیز آقای خوشرفتار (استاد ژئو مورفولوژی گروه جغرافیا دانشگاه سراسری زنجان) تقدیر و تشکر می شود.

 

منابع:

1.Drandaki and Galanakis,2001-workshop geological heritage conservation in south-estern European countries,1^st edition 2001,pro geo,UNESCO,IUG4s.

2.Torfason,H.2005-geological heritage and afforestation,conference effect of afforestation on ecosystems,landscape and rural development,abstract,

 

3.نبوی ،م ،ح 1378_گردشگری زمین شناسی،هجدهمین گردهمایی علوم زمین 25-27 بهمن 1378 سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی

4.Joyce,e.B.2006 GEOLOGICAL HERITAGE OF AUSTRALIA

5.Buckley ,R 2003_ENVIRONMENTALINPUTS and outputs in wcotourism

6. سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح 76-1375 نقشه های توپوگرافی 1:50000_1:10000

7.علایی طالقانی ،م، 1382 ژئومورفولوژی ایران ،انتشارات قومس چاپ دوم ص34

8.خبرگزاری میراث فرهنگی 24/12/1384

9.ارشدی،س، 1374 مقدمه ای بر غار کتله خور مجله پژوهشی علوم زمین شماره 11 صص33_32 انتشارات سازمان زمین شناسسی کشور

10.www.climbing.ir

11.سازمان همیاری شهرداری های زنجان،1378،گزارش سازمان همیاری

12.عالی،ا، 1384 مردان نمکی _پژوهشکده باستان شناسی خرداد1384 (مقاله مردان نمکی)

13.سبزه ای،م، 1369_واژه زمین شناسی و علو وابسته ،انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه شهید باهنر اسفند 1369 چاپ سوم.

 

****************************

 

امید باقری، کارشناس جغرافیا و برنامه ریزی شهری است. www.cityplanning.mihanblog.com