اشعار عامیانه ی ایران: در دوره ی قاجار

فروغ موسوی نجف آبادی

ژوکوفسکی، والنتین، 1382، اشعار عامیانه ی ایران (در دوره ی قاجاری)،به اهتمام و تصحیح و توضیح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
شعر عامیانه چیست؟و به چه دلایلی شکل میگرد؟ مطالعه ی کتاب حاضر میتواند پاسخ های قانع کننده ای به این سوالها در خود داشته باشد. شعر عامیانه زبان حال مردم کوچه و بازار است که گرچه اصول و قواعد شعری را نمی دانند با این حال اززبان  شعر بهره می برند تا گاه آمال و آرزوهایشان را بیان کنند و گاه زبان اعتراضشان باشد به نامرادی ها ونابسامانیهای  روزگار خویش. "کتاب اشعار عامیانه ی ایران در عصر قاجاری" از اولین کتب با ارزش ادبیات  فولکلوراست که اشعار آن در سالهای واپسین سلطنت ناصر الدین شاه قاجار در بین توده ی مردم کوچه و بازار رایج بوده است.

محقق روسی ،والنتین ژکوفسکی،  طی اقامت خود در ایران به ثبت و ضبط این اشعار میپرداخته است. اشعاری که شاید نمونه هایی از آنها را از زبان پدربزرگها و مادربزرگهایمان شنیده، ولی هیچگاه به عمق معانی و علت بوجود آمدنشان پی نبرده ایم.مسلما دوره ی قاجار به لحاظ اوضاع سیاسی و اجتماعی مرحله ای خاص از تاریخ ایران است، به همین جهت بررسی اشعار فولکلورآن به بررسی وضعیت توده ی مردم و برخی مسائل تاریخی کمک شایانی دارد.

 دکتر عبدالحسین نوایی سالها بعد با تصحیح و توضیحات خود، این کتاب را پربار تر نموده است. دکتر نوایی شور و علاقه ی خود را برای چاپ و انتشار این کتاب  در مقدمه آورده است.وی در مقدمه ی کتاب علت محبوبیت این اشعار، که سرشار از طنز و کنایه و هجو است، را درد مشترک مردم میداند.

" در طول تاریخ ایران ،چون همواره ظلم و تعدی و تجاوز و دراز دستی وجود داشته است این گونه اشعار هزل یا کنایه دار نیز فراوان بوده است و به تناسب شدت و ضعف حکمرانان ستم پیشه، شعر سازی و مضمون بافی مردم نیز کاهش یا افزایش میافته است "(ص 2) .

وی به این نکته اشاره دارد که در این مجموعه اشعار فراوانی است که فریاد درد آلود نیاکانمان را از ظلم و جور حکومت منعکس میکند.

والنتین الکسیویچ ژوکوفسکی (1918-1858)از دست پروردگان بارون ویکتور روزن بود که پس از فراگیری زبان فارسی به ایران سفر کرد. وی در پیشگفتار کتاب خود آورده است که در طی اقامت سه ساله اش در ایران (از سال 1883 تا 1886) این نمونه های شعری را از تهران،اصفهان، شیراز و روستاهای بین راه گرد آوری کرده است.پس از تکمیل سفر، مدارک گرد آوری شده را در پنج بخش طبقه بندی نموده است که فصل های این کتاب را تشکیل میدهند.ژوکوفسکی نحوه ی جمع آوری این اشعار را نیز آورده است که مطالعه ی آن خالی از لطف نیست.همچنین توضیح کوتاه، اما جامعی در مورد خصوصیات زبان محاوره ی فارسی داده  تا خواننده در حین خواندن این اشعار دچار ملال نشود.

 از جمله خصوصیات کتاب، ذکر نام مکان (شهر) و تاریخی است که ژوکوفسکی آن شعر یا تصنیف را ضبط کرده است وهمچنین توضیح و تصحیحاتی است که در پاورقی صفحات کتاب آمده است. نکات پاورقی  اطلاعات متنوعی را در اختیار خواننده قرار میدهد تا نه تنها فهم شعر، بلکه علت سروده شدن و محبوبیتش درآن دوره را به تصویر بکشد.پاورقی ها که به همت دکتر نوایی در کتاب گنجانده شده است، گاه اطلاعاتی را در اختیار قرار می دهد که حاوی نکات ریز تاریخی و اجتماعی آن دوره است یا کلمات و القابی را معرفی می کند که سالهای سال است در زبان فارسی به دست فراموشی سپرده شده باشند.

در زیر سعی شده است نگاهی گذرا به فصل های کتاب داشته باشیم:

1

ترانه های خوانندگان و نوازندگان

ژوکوفسکی در ابتدای این فصل خواننده را با نام عامیانه ی "مطرب" آشنا میکند.نامی که به تمامی مردان و زنان آواز خوان و نوازنده در ایران اطلاق میشده است. وی هدف خود را از این بخش شناسایی و معرفی مطربان یا سرایندگان این اشعار نمیداند، بلکه سعی میکند خواننده را با ترانه های عامیانه ای که نام تصنیف به آنها داده شده است آشنا کند.وی تصنیف را چنین توصیف     می کند : ترانه ای است که چند سطر به صورت متوالی در میان بخش ها تکرار میشود و آهنگ آن هیچ ارتباطی با آهنگ اصلی ترانه ندارد. موضوع عمده ی تصنیف ها تمامی چیزهایی است که انسان را به طرب در می آورد، همچون عشق، شراب،جمال و .... .

" این ترانه ها که اغلب بازتابی است از تعویض حکام، ماجرای خانه ها، اقدامات کیفری پلیس و افزایش قیمت مایحتاج مردم با لحن تمسخر وگاه گستاخانه همراه میشود"(ص24). 

نمونه ای از تصنیف:

این زلف مسلسلت برای دل من

این خال لبت عقده گشای دل من

          ای خدا،حبیبم نیومد

         مردم و طبیبم نیومد

من دل به تو داده ام برای دل تو

تو دل به کسی مده برای دل من

          ای خدا حبیبم نیومد

          مردم و طبیبم نیومد                  شیراز 1886م (ص 47)

 

 نویسنده در صفحه ی 69 کتاب، ماجرایی از ناصر الدین شاه را بازگو می کند : ناصرالدین شاه پس از بازگشت از اروپا کنت دومونته فورته را با خود به ایران می آورد تا  به عنوان رئیس پلیس نظم و ترتیبی به اوضاع پایتخت بدهد. کنت برای کسب وجهه میان مردم، نام یکی از دخترانش را "لیلا خانم" می گذارد. از سوی دیگر برای کاهش فسق و فجور، زنان بدکاره را به محله های حوالی شهر نقل مکان میدهد، مردم هم در جواب کار او این تصنیف را برای دخترش لیلا خانم می سازند:

لیلا را بردند چال سیلابی

بخشش آوردند نان و سیرابی

لیلا را بردند دروازه دولاب

براش خریدند ارسی و جوراب                          (ص 70)

......

باید به این نکته اشاره کرد که ژوکوفسکی برای درک بهتربرخی تصنیف ها علل تاریخی یا اجتماعی آنها را به طور اختصار توضیح داده است و دکترنوایی برای تکمیل توضیحات، اطلاعاتی به آن افزوده است.  موارد بسیاری از این دست در فصل یک به چشم میخورد، برای مثال تصنیفی که برای فوت ناصرالدین شاه گفته شده است یا محبوبیت کشت تریاک در بین مردم و ...

2

ترانه های عروسی

کاکا جانم تلخک است و هر دو جیبش میخک است

زن به کاکای ما دهید که این نوجوان نو خط است      (ص 93)

همیشه این سنت وجود داشته است که ایرانیان مراسم جشن و پایکوبی خود را با  ترانه هایی  همراه می سازند. گرچه بسیاری از این ترانه ها فراموش شده اند اما تعدادی از آنها با تغییراتی، امروزه، به بقای خود ادامه داده اند. ژوکوفسکی فصل دوم کتاب خود را به ترانه های عروسی اختصاص داده است.وی در ابتدای این فصل به توضیح مختصری از ترانه های عروسی اکتفا میکند. وی معتقد است که ترانه های عروسی در جنوب ایران بیش از هر جای دیگر رواج دارد و در سیوند متوجه شده است به این ترانه ها "روسینک" میگویند .

وی در این فصل سعی نموده ترانه هایی که در وصف جهیزیه یا آرایش عروس و داماد است از هم تفکیک کند و توضیح مختصری در مورد مراسم عروسی، جهیزه و ماه عسل و ... بدهد:

" بسیار جالب است که خرج حمام و و هزینه ی دلاکی به عهده ی داماد نیست بلکه خویشان و آشنایان او، آن را بر عهده میگیرند."(ص 99)

امشب حنا میندیم به دست و پا میبندیم

اگر حنا نباشه طوق طلا میبندیم                        (ص 103)

3

لالایی ها

این فصل در برگیرنده ی ترانه هایی است که یادآوردوران کودکی هر شخصی میتواند باشد. لالایی ها از دلپذیرترین و کهن ترین ترانه هایی هستند که هنگام خواب کودک معمولا با آهنگی حزین خوانده میشوند. لالایی ها که از قرار گرفتن کلمات ساده در کنار هم به وجود می آیند گاه به دور از وزن و آهنگ هستند اما آنچه که در این ترانه ها مورد توجه است احساسات و اندیشه های فروخورده است.گرچه لالایی ها یکی از کوچکترین فصل های کتاب  ژوکوفسکی است اما صحبت در مورد آن خود کتابی است. وی نمونه هایی از لالایی ها را در این فصل گنجانده و محل ضبط آن را ذکر کرده است.

نمونه ای از لالایی:

ننه لالات بکنم تا بزنه باد سحر

ننه نه مرگ تو باشه نه مرگ خالوت به سفر

ننه خالوت سفره، من از سفر می ترسم

چون برگ گل از باد صبا می لرزم

بوشهر 1885 (ص 125)  

4

 معماها

در بسیاری از افسانه ها دیده ایم که دیو یا جادوگری ازقهرمان قصه معمایی را میپرسد و برای او دو راه در نظر میگیرد: اگر جواب معما درست باشد وی بنده ی قهرمان میشود و اگراشتباه ، جان قهرمان را میگیرد. یکی از سرگرمیهای ایرانیان طرح معما یا چیستان است که حل آن نشانه ی زیرکی و فراست فرد است و بازتاب آن را در این گونه قصه ها می بینیم.

  به عقیده ی ژوکوفسکی اکثر معماها به وسیله ی زنان ساخته شده است. وی در ابتدای این فصل به رسم جالبی در دوره ی قاجار اشاره می کند:

"آنان اغلب با من در آوردی ها و حل معماها در پشت دیوارهای حرمسرا وقت می گذراندند(ص 132).

 ژوکوفسکی 95 معما را در این فصل ذکر کرده است که شاید تنها چند نمونه ی آن برای خواننده آشنا باشد.

نمونه ی معما:

• بلند بلند و مرحبا گردن کج و بی حیا      (راه)(ص 148)

 

• از دور دیدم دو صنم برابری میکرد       دعوی به سر زلف پری می کرد یا رب به فدای هر دو گردم                 جنگی به زبان زرگری می کرد   (گوشواره)(ص 144)

 

5

نمونه های مضامین گوناگون

  یکی از فصل های جالب این کتاب فصل پنجم است، شامل ترانه هایی که نمیتوان هیچکدام را در فصل های قبلی کتاب جای داد.ژوکوفسکی علت آن را کم بودن این نمونه ها دانسته است که بیشتر آنها را از زبان درویشان دوره گرد، نابینایان و چارواداران شنیده است.از اشعار غنایی گرفته تا وضع نابسامان زنان موضوع ترانه های این فصل را در بر می گیرد. وی برای برخی از این ترانه ها توانسته است توضیح بسیار مختصری بدهد .

نمونه ای از این ترانه ها:

• الهی سرو قدت خم نگرده

دل شادت به جور غم نگرده

الهی این دل شاد و به امید

که یه مو بر سر تو کم نگرده                      

اصفهان 1885(صفحه175)

 

• شاهنشاه ایران

    ماشین آورد به تهران

ای شاه چه کار کردی

طهرانو ویران کردی

زن ها را دیوانه کردی

بس که زنا نشستند

پایه ی ماشینو شکستند

..........

تهران 1899 (صفحه 185-184)

 

6

فهرست لغات

در زبان عامیانه به ویژه در شعر، لغات و کلماتی به کار میرود که در زبان معیار و مکتوب جایگاهی ندارند. ژوکوفسکی برای رفع ابهام، فصل آخر را به فهرستی از این لغات اختصاص داده که در ترانه های کتاب آمده است. این فهرست بر اساس حروف الفبا طبقه بندی شده است و مراجعه به آن خواندن اشعار را تسهیل میکند.

کتابی که معرفی شد 202 صفحه را در بر میگیرد که در سال 1382 با تیراژ2200 نسخه به چاپ رسیده است.

 

پرونده «قاجار» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/10171

 

پرونده «ترانه و شعر» در انسان شناسی و فرهنگ
http://anthropology.ir/node/10700