زلزله‌سال: یادمان زلزلۀ تیرماه سال 1336 شمسی مازندران

علی ذبیحی

یازدهم تیرماه 1336 شمسی برای مردم کوهستان‌های مرکزی مازندران سالی فراموش نشدنی است. سالی که با رخ داد زلزلۀ مهیب و مصیبت بار، خاطرۀ تلخ آن برای همیشه در دل مردمانش جای گرفت و به عنوان بنیادی برای سالشمارشان تبدیل شد. در این گفتار سعی شد از چگونگی و عواقب بروز زلزله مزبور- که از منابع مکتوب بدست آمده- مطالبی ذکر گردد.

«کشور ایران به علت قرار گرفتن در نوار کوهزایی آلپ- هیمالیا از مناطق زلزله‌خیز جهان بوده و پوستۀ زمینِ سازندۀ آن از قطعات نامتجانس کنار هم تشکیل شده که گسل‌های بزرگ و فعال، قطعات مزبور را از هم جدا می‌سازد. حرکت همین قطعات و فعالیت گسل‌ها- که در اثر فشار صفحۀ عربستان از مغرب، زیرراندگی پوسته اقیانوسی عمان از جنوب و احیاناً فشار پوستۀ اقیانوسی خزر در سمت شمال تشدید می‌شود- موجب بروز زلزله‌های مصیبت بار در کشور ماست» (آلگرد: 1367؛ سه، پیشگفتار مترجم).

ساختار زمین‌شناسی استان مازندران با «پهنهﻫـای تقاطع دو روند بنیادی ساختاری شمال‌شرقی- جنوب‌غربی (شرق البرز- گسل‌های بهشهر و شمال البرز ) و شمال‌غربی- جنوب‌شرقی (غرب البرز- گسل های خزر و شمال البرز ) در ساری، قائمشهر، بابل، آمل، کیاسر، شیرگاه، زیرآب و پل‌سفید نمایانگر پهنهﺍﻱ بسیار جنبا و لرزه‌خیز است» (شاه‌پسندزاده ؛ 1374 : 10) که اکثر زلزله‌های آن در شرق و مرکز استان رخ داده است.

 از آنجایی که زلزله‌های اصلی قبل و بعد از وقوع دارای پیش‌لرزه‌ها و پس‌لرزه‌هایی هستند پیش‌لرزۀ، زلزلۀ 1336؛ در تاریخ 16 اردیبهشت 1336 شمسی در نقاط کوهستانی شهرستان آمل و نور- نج، امره، نمار و کفا- به وقوع پیوست و باعث مرگ چند نفر شد (نگاه کنید به نقشۀ پیوست). پنجاه و هفت روز پس از این پیش‌لرزه ساعت 12 :4 صبح روز سه‌شنبه 11 تیرماه 1336 شمسی (2/7/1957)، ناگهان زمین نیروی جمع شده درون خود را آزاد کرد و زمین‌لرزهﺍﻱ با بزرگی 4/7 درجه در مقیاس ریشتر به وقوع پیوست.(شدت زلزله را بین 8/6 الی4/7 ریشتر متغیر نوشته‌اند.) این زلزلۀ مهیب روی گسل شمال البرز روی داد و گسترۀ اصلی آن در دو سوی جریان بالایی رودخانه هراز در آمل تا سمت غرب رودخانه تالار در سوادکوه قرار داشت که محدودهﺍی به شعاع 20 کیلومتر را در بر می‌گرفت (نگاه کنید به نقشۀ پیوست). «این زلزله تمام مازندران را به لرزه در آورد و شدت آن ]ابتدا[ در لاریجان و ]چلاو[ و بندپی و ]سپس[ در سوادکوه و فیروزکوه بیش از دیگر جاها بود» (مهجوری؛ 1345: 370). بعد از پایان زلزلۀ اصلی، زمین باقی ماندۀ انرژی جمع شده خود را با پس‌لرزه‌هایی تخلیه کرد. به همین خاطر به مدت شش روز 6 پس‌لرزه به بزرگی 5 ریشتر به وقوع پیوست که مزید بر واقعۀ اصلی شدند.

(برای دیدن تصاویر، فایل پیوست را دانلود کنید)

در این حادثه- که مردم مازندران به خاطر فصل گرما در مناطق کوهستانی به سر می‌بردند-  میزان دقیق خسارت به تحقیق مشخص نشد ولی طبق گزارش‌های فراهم شده در همان زمان، حدود 120 روستا بکلی ویران شد و 1500 تن جان خود را از دست دادند. (امبرسز؛ 1370: 247). «روزنامه اعتراف در چهارشنبه 26 تیرماه 1336 بر اساس آمار فرمانداری بابل شمار تلفات ومجروحین را چنین برشمرد: قریه سنگچال و توابع تلفات 133 نفر، مجروحین 260نفر، عدۀ سکنه 5482 نفر که 806 خانوار می‌باشند و تلفات اغنام و احشام جمعاً 112 راس می‌باشد. اما در ییلاق بندپی شرقی تلفات 160 نفر و زخمی شدگان در حدود 400 نفر و جمع خانه‌هایی که با خاک یکسان گردیده متجاوز از یک هزار و سیصد باب ﻣﻰباشد و تلفات احشام شمارش نگردیده، فزون از چند هزار است.» (نقل از: الهی؛ 1384: 3) آبادی‌های بین: ناندل، سنگچال، نشل، اندوار، پردمه و چلیاسر بیشترین ویرانی را داشتند و ریزش سنگ‌ها و رانش پی در پی زمین در محدودۀ: برونه، ورزنه، شنگلده، نل و دینان بر میزان ویرانی‌ها افزودند. همچنین سنگ‌ریزش بزرگی در 45 کیلومتری آمل- مسیر جاده هراز - جلوی رودخانه را مسدود کرد و سدی به بلندی 20 متر و مخزنی به طول یک کیلومتر پدید آورد که حادثه‌خیز بودن آن برای شهر آمل مورد توجه روزنامه ها قرار گرفت.

  در مسیر جاده هراز بسیاری از پل‌ها و تونل‌ها ترک برداشته یا خراب شدند. در روستاهای آبگرم لاریجان و سنگچال، شکاف و ترک‌های گستردهﺍﻱ از طرف زمین‌شناسان گزارش شد. در روستای امیرآباد آبگرم، هتل نیمه کارۀ در حال ساخت به کلی ویران شد که هنوز آثارش برجاست.

بررسی منطقۀ وقوع زلزله در کتاب تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران (1370: 562 پی‌نوشت 383) این گونه آمده است: «حتی در بهترین شرایط دست‌یابی به منطقۀ رومرکزی این زمین‌لرزه و آمد و شد در درون آن دشوار است. در سوی شمال روستاهای آفنه‌سر، اندوار و آلاشت زمین چنان از بیشه‌های انبوه پوشیده است و سوی جنوب آن چنان دست نیافتنی و انباشته از زمین لغزه‌هاست که با نقشه‌های کاملاً ناکافی که در سال 1964 در دسترس بود تنها یک شکستگی عمدۀ گسلی از دیده‌ها پوشیده نماند.»

با اینکه در اثر وقوع زلزله تغییر در فعالیت دودخانی قلۀ دماوند ایجاد نشد اما در بیرون از گسترۀ اصلی زلزله آسیب‌ها گسترده اما کم شدت بود. این آسیب‌ها در سمت شمال‌غرب و جنوب‌شرقی کمتر از سمت شمال‌شرقی و جنوب‌غربی آن بود. گسترۀ آسیب‌ها تا پل سفید، شیرگاه، آلاشت و حوالی رودخانه کسلیان که چند خانه فرو ریخت گسترش داشت و در جهت مقابل در پُلور و فَشَم به چند خانه آسیب رسید و گنبد امام زاده‌هاشم^(ع) در مسیر جادۀ هراز آسیب فراوانی یافت. « در بابل و آمل دکاکین و ادارات چند روز تعطیل شده بود و مردم شهر به صحرا رفته در آنجا چادر زدند.» (مهجوری؛ 1345: 370) در قائمشهر و ساری چند خانۀ نوساز صدمه دیدند و در بابل مهار ضربدری یک مخزن آب فرو نشست و از هم جدا شد.

شعاع احساس زلزله در استان‌ها و شهرهای همجوار تا 320 کیلومتر بود به طوری که زمین‌لرزه تا شهرستان شاهرود و غرب استان خراسان و هشت‌پر در گیلان و در جنوب تا کاشان احساس شد.

برآورد دامنۀ کامل آسیب ها تا یک سال مقدور نبود و برآورد نهایی سازمان شیر و خورشید هیچ گاه منتشر نشد. ولی به طور تخمین مقدار آن حدود 25 میلیون دلار حدس زده شد( ملکزاده، خواندنیها، 1336، ش 87 و88).

در این حادثۀ عظیم که خبر آن در سراسر جهان مخابره شد کمک‌های بین‌المللی چندی به این مناطق ارسال شد. بسیاری از مقامات رسمی و بلندپایه دُوَل خارجی هم پیام تسلیت و ابراز همدردی خود را به دولت وقت ایران ابراز داشتند. این مسئله در صورتی است که شاه وقت و دیگر مقامات بلند پایه ایران هم از نقاط زلزله زده بازدید کردند(روزنامه اطلاعات؛ تیرماه 1336). (خاطرۀ مردم از کمک‌های انجام شده به صورت « شاه‌پَتو » هنوز در اذهان باقی مانده است)

احتمال وقوع زلزلۀ بعدی :

در تاریخ 23/1/1314 شمسی زلزلهﺍﻱ با بزرگی 7/6 ریشتر به خاطر فعالیت خطوارۀ جنوب آمل در منطقۀ کسوت ساری به وقوع پیوست که 26 روستا به کلی ویران، 80 روستا تخریب و حدود 480 نفر کشته شدند. بیست و دو سال بعد زلزلهﺍی با بزرگی 4/7 ریشتر- که توضیح آن گذشت- رخ داد که این عامل نشان دهندۀ برگشت زمین‌لرزه است. طبق فاصلۀ زمانی موجود بین دو زلزلۀ یاد شده «چنانچه مدل زمان قابل پیش‌بینی (Shimazaki and Nakata 1980) به کار گرفته شود باید در سال 2120 میلادی ]1499شمسی[ انتظار زلزله مخرب بعدی را در این ناحیه داشت.» (عکاشه؛1362: 74) ( نگاه کنید به نمودار پیوست ).

خاتمه :

زلزلۀ 1336 و وقایع مصیبت بار آن چنان در اذهان مردم نقش بست که به عنوان مبنایی برای سالشمار مردمان آن ناحیه تبدیل شد و بسیاری از تاریخ‌های خود را – به خصوص تولد فرزندان‌شان را- بر اساس آن می‌سنجند. با اینکه اکنون در حدود شش دهه از وقوع این واقعه می‌گذرد بوم‌یان منطقه از آن با عنوان « زلزله‌سال » یاد می‌کنند. اما متاسفانه هنوز یادمانی برای این منظور از سوی مسئولین امر در مازندران برگزار نشده است. « این در صورتی است که بزرگداشت سالگرد زلزله‌های بزرگ امر مرسومی در دنیاست. مثلاً در سال 2006 میلادی به مناسبت صدمین سالگرد زلزله « سانفرانسیسکو » مراسم بزرگی در آمریکا برگزار شد. زلزله 1906 میلادی در سانفرانسیسکو، زلزله‌ای مهم در تاریخ زلزله‌شناسی است که نظریه بازگشت الاستیک زلزله که پایه دانش زلزله شناسی قرن بیستم است را بنیان گذاشت. در ایران نیز زلزلۀ 1336 مازندران، 1339 لار در استان فارس و در نهایت زلزلۀ 1341 بوئین‌زهرا آغازی جدی در مطالعات علمی زلزله‌شناسی به شمار می‌رود که منجر به تدوین نخستین آیین‌نامه زلزله در ایران شد »( خبرگزاری ایسنا، 24 مهر 1391 شمسی، کد خبر 71006 ).

مصیبت وارده بر اثر زلزلۀ 1336 باعث شد هر کسی سعی کند با بیان خاطرات یا سرودن اشعاری این واقعه را زنده نگه دارد. مرحوم محمدعلی خاکی(چلاوی) رئیس وقت ادارۀ فرهنگ آمل (آموزش و پرورش) در تک‌بیتی تاریخ این حادثه را چنین ثبت کردهﺍند:

تاریخ تزلزل مجدّد                    غشعو شده با حروف ابجد

غشعو برابر با سال 1376 قمری است. محمدعلی خاکی این بیت را در وزن تک بیت سروده شده از طرف جد خود حیدرعلی خاکی برای زلزله مهیب سال 1188 شمسی سرودند؛ به همین دلیل از کلمه مجدّد استفاده کردند. بیت حیدرعلی خاکی به این صورت است:

 تاریخ تزلزل مشدّد               غردک شده با حروف ابجد

غردک برابر با سال 1224 قمری است.( با سپاس از آقای «ابراهیم خاکی» که این دو تک بیت را در اختیارم قرار دادند).

شادروان صفر ذبیحی از بداهه‌سرایان عامۀ روستای گنگرج‌کلای چلاوِ شهرستان آمل در همان سال، مصیبت‌های وقایع مزبور- و بازدید محمدرضا پهلوی از گنگرج‌کلایِ چلاو و سنگچال (شنبه 22 تیرماه 1336)- را به صورت مویه سرودند که چکیدهﺍﻱ از آن به عنوان حسن ختام این گفتار ذکر می‌گردد. (سروده هشت تا یازده هجایی است).(نوار کاست اشعار زیر به صورت کامل نزد نگارندۀ این مقاله محفوظ است).

نو بَئیه ماهِ قروون                                     وقتی که صب بَیّه پَنهون

تنَزّل بِمو کوئسّون                                     گَنگرَج‌کلا بَیّهِ مَعدون

آقا بَیّهِ نورِ وارون                                     لِه بورده خاره ساختمون

بَمردْنه خارِ آدمون                                   چِل تا نَش ره دَربَکردْنه بیرون

وقتی شاه بِموئه با ونه قُشون                      وقتی جیره ره هاکرده فراوون

اَمه روزی که بورده تویِ قَفون                     تقسیم هاکردْنه ملّتِ میون

بِموئه ماه سَر و مارمه                               اون روز قربون که صب بَزو خَدّه

وَهمنه ماه سَر بِه، شَبِ سه شَمّه                   زمین تا زمان ره بِمو زلزله

گَنگرَج‌کلا که بَیّه خاک تَپّه                        اَوّل آقا بورده با ونِه پایّه

قربون بورم که صندوق بَیّه جَره                  چِهِل تا نَش دَئینه گلِ دله

سیزّه تا گَت بینا اون اَنّه وَچه                                  چاهار تا کِه بینه شاگرد مدرسه...

نَش که مشت بَئینه یَخنو سرچشمه               یَتّا غَسّال نَئینا تَن نَشینه

تمام ملّت که بَینه بیچاره                            هیچ کَسِ پِر کفن کرده بو وَچه؟...

میرزا مَمدَلی که بَنویشته نامه                       قاصد وقتی بورده آمل و مِله.... .

 

 

علی ذبیحی   [e-mail]

منابع مکتوب :

1. آلگرد، کلود؛ ناآرامیهای زمین؛ علی درویش زاده، تهران، دانشگاه تهران، 1367
2. اَمبرسز، ن، ن و ملویل، چ، پ؛ تاریخ زمین لرزه های ایران، ابوالحسن رده؛ تهران، آگاه، 1370
3. الهی، یوسف؛ زلزله سال؛ تهران: خبرنامه بارفروش، شماره 56، 1384
4. شاه پسندزاده، مجید و زارع، مجید؛ بررسی مقدماتی لرزه خیزی، لرزه زمین ساخت و خطر زمین لرزه - گسلش در پهنه استان مازندران، تهران، موسسه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله؛ 1374
5. عکاشه، بهرام و دیگران؛ زلزله فروردین 1362 بایجان (هراز - البرز مرکزی)، تهران، موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، 1362
6. مهجوری، اسمعیل؛ تاریخ مازندران؛ ج 2؛ تهران؛ 1345
7. روزنامه اطلاعات؛ چند شماره از تیرماه 1336
8. سایت عکس‌های قدیمی مردم آمل -  www.Amoleh.ir
9. سایت خبرگزاری دانشجویان ایران ( ایسنا ) -  www.isna.ir/fa/news/91072415838

 

 

پیوست	اندازه
23815.pdf	844.42 KB