مصر باستان(4)

دیوید پیتر سیلورمن- ترجمه زهره دودانگه

تصویر: خط هیروگلیف، منبع: اینکارتا
4- مردم و جامعه
الف-جمعیت
جمعیت مصر باستان در طول تاریخ این کشور تغییرات بسیاری کرد.  برخی پژوهشگران تخمین می زنند که در طول دوره پیش از دودمانی (حدود 3000-5000 پ.م) تنها چند صدهزار نفر در مصر زندگی می کردند. سایر پژوهشگران، بر اساس شواهد و بازنگری های صورت پذیرفته درباره تعداد جمعیتی که دشت های سیلابی در آن زمان می توانستند مورد حمایت قرار دهند، بر این باورند که ناحیه مذکور دارای جمعیت بسیار بالاتری بوده است. در هر صورت، احتمالا جمعیت مصر در طول دوره پادشاهی کهن (2134-2575 پ.م) تا قریب به دو میلیون نفر رشد کرد. این رقم در طول دوره پادشاهی میانه (1640-2040 پ.م) نیز افزایش یافت و همزمان با پادشاهی جدید(1070-1550 پ.م) میزان جمعیت به تعدادی بین 3 تا 4 میلیون نفر رسیده بود. این عدد تحت حاکمیت هلنیستی ها تقریبا دو برابر – تقریبا معادل 7 میلیون نفر- شد (30-332 پ.م) که در سرزمینی (مصر) که در آن زمان به امپراطوری روم ملحق شده بود، زندگی می کردند.
جمعیت رو به رشد مصر تنها تا زمانی می توانست دوام بیاورد که زمین و اقتصاد پاسخگوی آن باشد. همچنانکه فن آوری کشاورزی به طور روزافزونی کارایی بیشتری پیدا کرد، مصری های سیستم هایی را توسعه دادند که توسط آن با نوساناتی که در ارتفاع سیلاب سالانۀ رود نیل رخ می داد، مقابله کنند. آنها خیلی زود به ارزش حفظ نظم -هم در خانه و هم در خارج- به منظور دستیابی به شرایط صلح آوری که به پیشرفت اقتصادی شان کمک می کرد، پی بردند. همچنین همزمان با پادشاهی میانه، آموخته بودند که زمین هایی را که قبلا بایر و غیر قابل استفاده بود، برای مقاصد کشاورزی دایر کنند. هر دوره  با خود افزایش جمعیت در شهرهای موجود و نیز ساخت شهرهای جدید را به همراه آورد. همچنان که مصر مرزهای خود را گسترش می داد و کنترل نواحی خارجی را به دست می گرفت، جمعیت آغاز به تغییر مکان نمود. در پادشاهی نوین، اسرا، بردگان و مهاجران وارد کشور شدند. در طول دوره هایی که حاکمان خارجی بر مصر تسلط داشتند، مانند دومین دوره میانی (1550-1640 پ.م) و سومین دوره میانی (712-1070 پ.م)، مردم متعلق به سرزمین های این حاکمان، به ناحیه در حال رشدی در مصر که جمعیت ها را در خود می آمیخت، افزوده شدند.
جامعه مصری تقریبا منحصر به دره رود نیل و ناحیه دلتا بود. بیشتر سکونتگاه ها در کناره های رود نیل یا نزدیک به آن واقع شده بودند. از آن جایی که مصر باستان جامعه ای کشاورزی بود، متراکم ترین جمعیت آن در دشت های سیلابی می زیست. تنها بخش کوچکی از جمعیت در شهرها زندگی می کرد. شهرهای بزرگ دارای بیشترین جمعیت شهری بودند و رتبه های شهرهای اصلی در طول زمان تغییر نمود. با این حال مراکزی چون ممفیس، تبس و برخی مراکز ایالتی مشخص برای دوره های زمانی طولانی اهمیت خود را تا حدی بسیار زیادی حفظ کردند. یک شهر بزرگ دارای مرکزی پرجمعیت بود و تراکم جمعیت با افزایش فاصله از مرکز کاهش می یافت.

ب- ساختار اجتماعی
بناهای معماری، مجسمه ها، جواهرات و مکان های تدفینی که با دقت ساخته شده اند-با همه کمیت و کیفیت خود- تنها بخش کوچکی از جامعه مصر را نشان می دهند. بسیاری از  آنچه مکتشفان اولیه پرده از آن برداشتند و بیشتر آنچه امروز در موزه ها و نشریات عمومی به چشم می خورند، تنها به طبقه نخبه حاکم مربوط می شوند، یعنی بالاترین سطح از طبقات چندگانه جامعه مصر باستان. طبقات اجتماعی مختلف حتی در اولین شهرها هم وجود داشت. پژوهشگرانی که مومیایی ها و دفن آن ها را مطالعه می کنند، تنوع طبقاتی را در نوع و تعداد اموال موجود مقابر، کیفیت ساخت مقبره و تزیینات، روش های نگهداری که در نسبت با مومیایی اعمال می شد و شرایط فیزیکی بدن مورد توجه قرار داده اند. برخی گورستان ها دارای ناحیه هایی بودند که برای دفن طبقه خاصی محدود شده بود. ظاهرا سطوح چندگانه ای از مومیایی کردن وجود داشته است. روشی که یک مومیایی نگهداری و پوشانده می شود، سن آن، نوع بیماری هایی که احتمالا فرد داشته است و وضعیت دندان ها نیز نشان از وجود اقشار اجتماعی گوناگون دارد.
باستان شناسی شهری، یا کاوش مکان های شهری، نیز وجود طبقان اجتماعی مختلف را تایید می کند. اندازه خانه ها در میان طبقات گوناگون فرق می کرد. برخی شهرها نواحی متفاوتی را برای استفاده مسکونی و تجاری منطقه بندی می کردند.
احتمالا جامعه مصر باستان در بیشتر طول دوره وجود خود، حداقل سه طبقه اجتماعی داشته است. هریک از این ها خود دارای زیر تقسیماتی بودند. در بالاترین سطح، خاندان سلطنتی و مدیران بلند مرتبه قرار داشتند. درون این طبقه، اما کمی پایین تر، اشراف و مقامات ایالتی قرار داشتند. دومین طبقه، گونه ای طبقه متوسط بود که شامل تعداد زیادی از اعضا متعلق به رده پایین تر بوروکراسی، کاهنانی خاص، کاتبانی بسیار بلند مرتبه، دولتیان و نظامیان، مالکان ثروتمند و صنعتگرانی استثنایی می شد. پایین ترین طبقه گسترده ترین آن ها بود. درون آن بوروکرات های رده پایین، کارگران، بردگان، اسرای دشمن و خانواده آن ها، کاتبان، مردم صنعتگر، کاهنان و کشاورزان قرار داشتند. درون این طبقه و حتی رده های پایین تر خدمتکاران، سرف ها و کارگران بودند. بردگان-که بیشتر دشمنان اسیر شده و خانواده آن ها بودند-اولین پله نردبان اجتماعی را تشکیل می دادند.
تمایزهای طبقاتی در متنی متعلق به پادشاهی میانه به نام " The Satire on Trades" نیز مورد اشاره قرار گرفته، نوشته ای که نقش ها و زندگی یک کاتب را که از سایر حرفه ها اجتناب می ورزد، می ستاید. از َآنجایی که برخی مقام ها موروثی بودند، برای افراد دشوار بود که دارای تحرک اجتماعی باشند و یا به طبقه ای بالاتر ارتقا یابند. با این حال گاهی متون زندگی نامه ای که نخبگان اغلب بر روی معبد کوچک مقبره خود نوشته اند، دربارۀ ارتقای مقام یک فرد در دولت در طول دوره اشتغال او صحبت می کنند.

ج- شیوه زندگی
در مصر باستان خانواده دارای اهمیت بود. اهمیت آن تا حدی توسط ارجاعات بسیاری که در متون و اسناد مختلف به خانواده شده است، به تصویر کشیدن آن در مجسمه ها و نقاشی ها و وجود تعدد روابط خانوادگی میان خدایان و الهه ها ثابت شده است. در نمایش یک خانواده اشرافی همراه با یک پدر، یک مادر و بچه ها، معمولا پدر به عنوان بزرگترین شخص و در نتیجه مهمترینِ آن ها به تصویر کشیده می شود. مادر که عموما کوچکتر کشیده می شود در کنار او می ایستد یا می نشیند و در نتیجه مهم ترین عضو است، و اغلب این دو یکدیگر را در آغوش کشیده یا دست هم را نگاه می داشتند. بچه ها، در صورتی که همه آنها نشان داده شوند، کوچکتر بوده و در کناره ها هستند. نمایش سلطنتی  که فرعون و همسرش را به تصویر می کشید، و یا تا حدی کمتر فرعون و پسرش را نشان می داد، متداول تر بود. اگرچه در طول دوره سلطنت آخناتون فرعون و همسرش با دخترانشان به چشم می خورند.
پدر به عنوان سرپرست خانواده بیرون از خانه کار می کرد. همسرش کارهای خانگی را به انجام می رساند. در خانواده های ثروتمند، زن اختیار خدمتکار را نیز داشت، در حالی که در خانواده های فقیرتر، در کارهایی چون آماده کردن غذا و فراهم نمودن لباس به طور مستقیم مشارکت می نمود. در طبقات پایین تر گاهی زن بیرون از خانه کار می کرد، اما تصاویر چنین کارهایی را عمدتا منحصر به کارگارن مزارع در زمین های کشاورزی می کند. نقش زن به عنوان مادر نقشی ضروری بود. با این که از نظر قانون زنان با مردان در سایر زمینه ها نا برابر بودند، اما با زنان به طور برابر رفتار می شد و آن ها برای مثال می توانستند مالک اموال باشند، اشتغال داشته باشند و  در دادگاه طرح دعوی کنند.
انتظار می رفت که از کودکان به خوبی مراقبت شود و آن ها نیز والدین خود را در دوران پیری مورد حمایت قرار دهند. همچنین آن ها وظیفه داشتند که برای والدین خود مراسم تدفینی شایسته و آیین پس از مرگ برگزار کنند، که هردوی این کارها برای اطمینان حاصل کردن از زندگی پس از مرگ پدر و مادرشان ضروری به نظر می رسید. ارتباط میان زنده و مُرده توسط نیایش اجداد در داخل خانه و توسط دیدار از یک معبد تدفین صورت می گرفت. چنان که  در «نامه هایی به مرده» (Letters to the Dead) نیز توصیف شده است، ظاهرا این باور وجود داشت که آن هایی که در یک قلمرو قرار داشتند می توانستند به آن هایی که در قلمرو دیگر بودند سود برسانند یا به آنها صدمه بزنند. در چنین نامه نگاری هایی زنده ها از خویشان فوت شده خود برای مشکلات و موقعیت های گوناگون طلب کمک می کردند.
گاهی فرعون بیش از یک زن داشت، عملی که ظاهرا برای ضمانت وجود یک وارث اتخاذ شده بود. با این حال تک همسری حداقل در دوره های اولیه قانونی عمومی در مصر باستان بود. خروج از ازدواج عملی نا بخشودنی بود. همزمان با دوره پادشاهی کهن، زنا عملی شنیع و غیراخلاقی تلقی می شد و یکی از معدود دلایل قابل پذیرش برای طلاق بود. زوج هایی که با هم تشکیل خانواده می دادند عموما با یکدیگر می ماندند؛ گاهی آن ها قراردادهایی نوشته بودند که در ضمن آن توافق های مالی خاصی را مشخص می کردند. این قراردادها از بسیاری جهات به توافق های پیش از ازدواج امروزین شباهت داشت.
خانه های مصر باستان -بر مبنای عواملی چون ثروت مالک و یا محل خانه- از نظر سبک، شکل و اندازه با یکدیگر متفاوت بودند. خانه های واقع در شهر از خانه های روستایی کوچکتر، بلندتر و در گروه های فشرده تری بودند. خانه های واقع در املاک نخبگان بزرگ بوده و احتمالا بیش از دو دوجین اتاق داشت. منازل متخصصان یا کارگران ماهر همان حرفه ها، گاهی در همان ناحیه از شهر قرار داشت.
مصری ها از انواع مختلفی از اثاثیه چوبی مانند میز، صندلی، چهارپایه و تختخواب  استفاده می کردند. آن ها لباس هایی از الیاف گیاهی که از کتان بافته می شد، می پوشیدند و گاهی پوشاکی از پوست حیوانات درست می کردند. آنها از انواع مختلفی از میوه ها (مانند انگور، انجیر و خرما)، سبزیجات (ریشه ها، برگ ها و تخم ها) و دانه ها (گندم و جو) استفاده می کردند. نیز گاهی ماهی، پرنده و یا حیوانات شکاری می خوردند و آب، آبجو و شیر می نوشیدند. آن ها بیشر از ظروف و کوزه های سفالین استفاده می کردند، اما مردم متمکن تر از ظرف هایی استفاده می کردند که از سنگ، مس، برنز، طلا و یا کمتر از نقره ساخته شده بود. مصریان باستان ظاهرا برای ورزش به ماهیگیری یا شکار پرنده می رفتند. نیز آن ها از قایق سواری، گوش سپردن به موسیقی، تماشای اجرای رقص و بازی روی تخته (1) لذت می بردند.
پانوشت:
1- http://en.wikipedia.org/wiki/Board_game
منبع:
David Peter Silverman
Microsoft ® Encarta ® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation. All rights reserved.

مصر باستان (1)
http://anthropology.ir/node/13636
مصر باستان  (2)
http://anthropology.ir/node/13701
مصر باستان (3)
http://anthropology.ir/node/13792
تاثیر انقلاب کشور مصربر صنعت گردشگری آن
http://anthropology.ir/node/13679
درباره مصر (1)
http://anthropology.ir/node/9756
درباره مصر (2)
http://anthropology.ir/node/9785
درباره مصر (3)
http://anthropology.ir/node/9797

زهره دودانگه
[e-mail]

.

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294