تعمقی در واژه "کیفیت" در نسبت با برنامه های بازآفرینی شهری

زهره دودانگه

در لغت نامه دهخدا کیفیت به معنای "چگونگی و حالت وضعی است که حاصل باشد در چیزی"، معادل آن  quality در واژه نامه وبستر به معنای "چگونگی خوب بودن یا بد بودن چیزی" و در واژه نامه آکسفورد "استانداردهای اندازه گیری شده در چیزی در مقایسه با چیز مشابه دیگر" است. از سوی دیگر در تعاریف رایج این واژه، کیفیت به معنای "میزان حسن و ارزش چیزی" (آکسفورد) است. هم چنین مفهوم دیگری که برای این واژه در

 

لغت نامه های دهخدا و عمید ذکر شده به ترتیب "نشئه و خوش حالتی داشتن" و "لذت" است.

تعمق در این معانی دو موضوع اصلی را از دو منظر مختلف مطرح می کند. یک منظر توجه به وجود یا عدم وجود بار ارزشی در مفهوم کیفیت است، به این معنا که کیفیت هم می تواند به معنای درجۀ کمال یک پدیده باشد (در این حالت از امری با صفت "باکیفیت" یاد می شود) و هم فاقد این بار ارزشی و صرفا به مفهوم وجود یک ویژگی، فارغ از خوب یا بد بودن. منظر دیگر، بازشناسی ابعاد عینی و ذهنی در مفهوم کیفیت است؛ این ابعاد تا حدی بازگو کنندۀ روش شناسی متفاوتی است که برای درک مفهوم کیفیت به کار می رود:

• کیفیت به عنوان امری عینی بخشی از وجود چیزی را شکل می دهد؛ این کیفیت به عنوان ویژگیِ محسوس یک امر بازشناسی می شود که بر سر خوب یا بد بودن آن توافق وجود دارد. از این منظر کیفیت به مثابۀ ابژه  یا  عینیتی است که باید با روش های علمی بازشناسی شود.
• کیفیت به عنوان امری ذهنی به معنای خوب بودن یا بد بودنی است که انسان بر حسب شرایط به آن نسبت می دهد. از این منظر کیفیت بعدی سوبژکتیو یا ذهنی دارد. شناخت چنین کیفیتی مبتنی بر شاخص های ذهنی و با رجوع به دیدگاه ها و تحلیل های فردی صورت می گیرد. این شاخص ها می تواند از فردی به فرد دیگر و از اجتماعی به اجتماع دیگر متفاوت باشد. به عنوان مثال امری که از دیدگاه فرد یا اجتماعی دارای کیفیت خوب تلقی می شود، لزوما از نگاه فرد یا اجتماع دیگر واجد کیفیت خوب نیست.

کیفیت زندگی و مفاهیم مرتبط با آن

طبق واژه نامۀ جغرافیای انسانی[1] کیفیت زندگی^[2] رفاه عمومی افراد و جامعه است. کیفیت زندگی طیف متنوعی از زمینه ها را دربر می گیرد، مِن جمله توسعه بین المللی، مراقبت بهداشتی، سیاست و اشتغال. در این واژه نامه تاکید شده است که نباید مفهوم کیفیت زندگی را با استانداردهای زندگی[3]، که مبتنی بر درآمد است، اشتباه گرفت. شاخص های استاندارد کیفیت زندگی نه فقط شامل ثروت و اشتغال، بلکه دربرگیرندۀ محیط ساخته شده، سلامت ذهنی، آموزش ، اوقات فراغت و تفریح و تعلق اجتماعی نیز هست. از این رو باید گفت که کیفیت زندگی مفهوم عامی است که ابعاد مختلفی از زندگی انسانی را دربر گرفته و به مثابۀ یک چتر کیفیت را در ابعاد مختلف تحت پوشش خود قرار می دهد.

سازمان ها، نهادها و علوم مختلف بنابر رویکرد و اهداف خویش و موضوعاتی که با آن ها سروکار دارند، تعابیر مختلفی از کیفیت زندگی را ارائه داده و هریک جنبه ای از این مفهوم را مورد تأکید خویش قرار می دهند. بر این اساس در ادبیات جهانی کیفیت زندگی، از سویی می توان مفاهیم و واژگانی را یافت که با کیفیت زندگی در معنای مبسوط خویش ارتباط دارند؛ از سوی دیگر می توان شاخص هایی را مورد توجه قرار داد که هریک از سازمان ها و نهادهای پژوهشی بین المللی بنابر رویکرد خویش به عنوان ابزار اندازه گیری کیفیت زندگی ارائه داده اند. از جملۀ واژگانی که از سوی نهادهای بین المللی در باره کیفیت زندگی بکار  برده شده و بازگو کنندۀ معنای بسیط کیفیت زندگی هستند، می توان به "رضایت از زندگی"، "رفاه و بهزیستی"، "شادی و نیکبختی" اشاره کرد.

• رضایت از زندگی[4] در معنای لغوی تحقق آرزوها، انتظارات یا نیازها و لذت حاصل از آن است[5]. این واژه در تعریف «سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه»[6] این گونه تعریف شده است: رضایت از زندگی، به جای پرداختن به اینکه احساس گذرا و کنونی مردم چگونه است،  به معنای آن است که مردم چگونه کلیت زندگی خود را ارزیابی می کنند. این امر  نشان دهنده این ارزیابی است که کدامیک از شرایط زندگی برای بهزیستی ذهنی واجد اهمیت است.
• رفاه و بهزیستی[7]  به معنای سلامت، شادی یا اقبال یک شخص یا گروه[8]؛ فرایند قانونی یا تلاش اجتماعی برای بهبود رفاه مادی و عینی بنیادی مردم است. در «دایره المعارف علوم اجتماعی و رفتاری»[9] رفاه حاصل تولید روزافزون الزامات مراقبتی،  بهره وری مالی و سایر خدمات تعریف شده که شرایط مادی و فرهنگی تولیدمثل انسان ها را به عنوان موجوات بیولوژیکی، مولدان اقتصادی، اعضای نیروی کار، موجودات اجتماعی و شهروندان تضمین می کند.
• شادی و نیکبختی[10] به معنای داشتن احساس لذت و رضایت[11] بوده و در «گزارش جهانی نیکبختی» [12]سال 2013 نه به معنای احساسی گذرا، بلکه به معنای نوعی ارزیابی آورده شده است: "آیا در کلیت زندگی خود شادمان هستی؟"

بر اساس این مفاهیم و تعاریف شان، دو واژۀ "رضایت" و " لذت" محوری ترین مفاهیمی هستند که در تعیین کیفیت زندگی فرد نقش دارند. این دو مفهوم کیفیت زندگی را در دو سطح مطرح می کنند:

• رضایت به معنای قبول، خشنودی و رضامندی (فرهنگ معین) است و معادل آن satisfaction  به معنای خشنودی از انجام یک کار یا اتفاق و در معنای دوم "اقناع" یا عمل برآورده کردن نیاز و خواسته است (وبستر).
• لذت به معنای ادراک خوشی (فرهنگ عمید) و معادل آن pleasure شادی و انجام کاری برای کسب خوشی است (وبستر).

با توجه به این تعاریف می توان "رضایت" را برآورده شدن بهینۀ نیازها، و "لذت" را، در سطحی بالاتر، به معنای داشتن حق انتخاب و اختیار در کسب شادی دانست. از این رو کیفیت زندگی هم در رابطه با "برآورده شدن نیازهای اساسی زندگی" و هم در "بهره مندی از لذایذ و خوشی ها"  قابل طرح است. به بیان دیگر می توان بحث رضایت مندی را با شرایط موجود (توجه به نیازهای پایه و رفع مشکلات کنونی)، و مفهوم لذت را با دستیابی به فرصت هایی فراتر از نیازهای پایه و بهینه کردن کارکردهای موجود در نسبت با آینده مرتبط دانست.

از سوی دیگر، با توجه به ابعاد ذهنی و عینی که برای واژه کیفیت استنتاج شد، این لذت و رضایت هم بر بهزیستی مادی و هم بر بهزیستی ذهنی فرد متکی است. به این مفهوم که کیفیت زندگی هم با رفاه و ملزومات عینی فرد پیوند دارد و هم بر احساس و ارزیابی ذهنی فرد از کلیت زندگی اش متکی است. بدیهی است که شیوه ها و ابزارهای اندازه گیری این دو وجه از کیفیت زندگی با یکدیگر متفاوت است. بهزیستی مادی بر کیفیت به عنوان امری عینی تکیه دارد، که با تعریف استانداردها با الزامات کیفیت به عنوان امری جدا از سوژۀ انسانی برخورد می کند  و فارغ از دیدگاه های وی، در زمینه ای جدا قابل ارزیابی است. اما بهزیستی ذهنی با رجوع به اذهان انسانی و دیدگاه های افراد در متن شرایط فرهنگی و اجتماعی ای که در آن قرار دارند می تواند مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد.

نقش مفهوم کیفیت در روش ارزیابی برنامه های بازآفرینی شهری

با توجه به تعاریفی که درباره ابعاد ذهنی و عینی کیفیت و ارتباط آن با مفاهیم لذت و رضایت ذکر شد، می توان هم به گونه شناسی درباره برنامه های بازآفرینی شهری و هم به روش شناسی ای در حوزۀ ارزیابی آن ها دست یافت. بر اساس تحلیلی که درباره رابطه مفاهیم رضایت و لذت با مفهوم کیفیت انجام شد، برنامه های شهری می توانند در دو گروه کلی "مشکل سو"[13]  (مبتنی بر احساس رضایت از رفع نیازهای اساسی)  و آینده سو[14] (مبتنی بر احساس لذت در نسبت با خواسته هایی فراتر از نیازهای پایه ای)  قرار گیرند. این بازشناسی گونه های طرح و برنامه های شهری بی تردید در تدوین معیارهای ارزیابی کیفیت یک برنامه شهری نقش دارد.  از سوی دیگر عینی یا ذهنی بودن مفهوم کیفیت، در روش شناسی ای که برای ارزیابی برنامه ها به کار می رود تاثیر می گذارد. در واقع انتخاب رویکرد ارزیابی و ابزارهای انجام آن با تکیه بر این دوگانۀ مفهومی است که صورت می گیرد. یعنی فرد ارزیاب بر این اساس تعیین می نماید که برای سنجش کیفیت برنامه مورد بررسی از استانداردهای مشخص برای تعیین سطح کیفیت یک پدیدۀ عینی استفاده می کند، یا اینکه با استفاده از روش های تفسیری به ذهن افراد رجوع کرده و  در بطن شرایط اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی افراد به دیدگاه های آن ها درباره موضوع مورد ارزیابی استناد می نماید.

 

پی نوشت

[1] Dictionary of Human Geography

[2] Quality of Life (QOL)

[3] standard of living

[4] Life Satisfaction

[5] Oxford Dictionary

[6] The Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD)

[7] welfare

[8] Oxford Dictionary

[9] International Encyclopedia of the Social & Behavioral Science

[10] Happiness

[11] Oxford Dictionary

[12] World Happiness Report 2013

[13] Problem-oriented

[14] Future-oreinted

 

این یادداشت پیش تر در پایگاه رسمی جستار کیفیت در تجربه های بازآفرینی شهری (جایزه ملی بهترین تجربه های بهسازی و نوسازی شهری)  منتشر شده است.

http://iburp.ir

 

ایمیل نویسنده: zo1986do@ gmail.com

صفحه شخصی زهره دودانگه در انسان شناسی و فرهنگ

http://www.anthropology.ir/node/18859

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد.

کمک های مالی شما حتی در مبالغ بسیار اندک، می توانند کمک موثری برای ما باشند:

شماره حساب بانک ملی:
0108366716007
 شماره شبا:
 IR37 0170 0000 0010 8366 7160 07
 شماره کارت:
6037991442341222

به نام خانم زهرا غزنویان