بررسی گوشه‌ای از دلالت‎های هنری و اجتماعی آیین نخل در ششتمد سبزوار

موسی الرضا غربی

                                                        بررسی گوشه‌ای از دلالت‎های هنری و اجتماعی آیین نخل آرایی در ششتمد سبزوار

آیین نخل، ازجملۀ باسابقه‌ترین و معروف‌ترین، آیین‌های عزاداری مذهبی مردم ایران است که از گذشته‌های دور در ایام عزاداری‌ها مذهبی و به‌ویژه ماه محرم و عاشورایی حسینی در بسیاری از مناطق ایران به‌ویژه ایران مرکزی و ازجمله در شهرستان‌های مختلف استان‌های یزد و اصفهان، سمنان و خراسان و نیز در برخی کشورهای خارجی مانند هندوستان و مالزی اجرا می‌شود (بلوکباشی،1383: 57-70؛ معتمدی کاشانی،1378: 629؛ کاظمی 1391: 120؛ سعیدی،1386: 78). در این آیین، نخل، که یک اسکلت چوبی اتاق مانندی است به‌وسیلۀ پارچه‌های الوان، آینه، چراغ، شیشه‌های رنگی، چوب، فلز و امثال آن تزیین می‌شود و در مراسم روز عاشورا، از مکانی به مکان اصلی اجرای مراسم عزاداری حمل می‌شود و این حمل، همراه با عزاداری و نوحه‌خوانی و شور و شیون است (دهخدا، 1349). چلکووسکی(2008) آیین نخل گردانی را بازنمایی نمادین تشیع جنازه امام حسین(ع) می‌داند .نخل‌های نواحی مختلف ایران، از نظر جنس، اندازه، تزیینات و اجرا باهم تفاوت‌هایی دارند و این مسئله خود بیانگر بسترمندی و فرهنگی بودن این آیین نمایشی است (کاظمی،1391: 120).

ششتمد مرکز بخش ششتمد شهرستان سبزوار است. این شهر به فاصله 30 كيلومتري  جنوب شهر سبزوار بر دامنه‌های کوه میش واقع‌شده است(عبدالله‌زاده ثاني، 1383: 3). آیین نخل در ششتمد یکی از باسابقه‌ترین آیین‌های عزاداری سنتی است که همه‌ساله صرفاً در ماه محرم و روز عاشورا اجرا می‌گردد. اجرای این آیین، در پیوستاری از آراسته شدن، گردانده شدن و واچیده شدن قابل‌مشاهده و بررسی است. در اینجا، مرحله آراسته شدن که یکی از مراحل مهم اجرایی این آیین است، موردتوجه و نظر است. در این راستا اسکلت نخل که در طول سال در محلی حاشیه‌ای در مجاورت آرامگاه حکیم بیهقی رها است به میدانگاه مجاور آرامگاه حکیم بیهقی که در فرهنگ محل به‌عنوان یک مکان آیینی مطرح است (غربی،1393:124)، منتقل‌شده، آماده آراسته شدن و در اصطلاح محلی اَرا شدن توسط بانیان نخل‌آرایی می‌شود.

فرانتیس بواس بر انگیخته شدن حس زیبایی ناشی از فعالیت‎های انسانی را از عوامل اساسی سازنده هنر می داند. او معتقد است زمانی که کیفیت فنی به حد مطلوبی رشد کرده، ثبات در اشکال شکل یابد و در نهایت به تولید اشکال مشخص منتهی می‌گردد، می‎توان گفت اثر هنری بوجود آمده است(بواس،1391: 55).او اظهار می دارد:

"شاید بدیهی باشد که هرگاه شکل کاملا مشخصی از حرکت و توالی دقیق صداها یا اشکال ثابت توسعه یابد،شاخصی برای رسیدن به اعلاترین سطح آن تلقی می‎شود که همان زیبایی‌اش به حساب می آید."(همان)

در بررسی تزیینات آیین نخل ششتمد نیز به نظر می رسد، این تزیینات بر روی صورت‎ها و سبک‌ها و اشکال خاصی پیاده شده اند.این اشکال و صورت‌ها خود را به وضوح در اسکلت نخل ششتمد نشان می‌دهند. اسکلت نخل ششتمد از چند شکل هندسی تشکیل شده است؛از یک شکل مکعب مستطیل که در مربع جلو و پشت آن دو لوزی قرار دارد. سوار بر این مکعب مسطیل دو مثلث در جلو و ابتدا و پشت و  انتهای نخل تعبیه شده است.این دو مثلث به وسیله دو شکل متساوی اضلاع در طرفین به هم متصل هستند. درون این دو متساوی اضلاع دو خط موازی قرار دارد که شاید تمهیدی برای نخل‎بند جهت تزیین بالاترین قسمت‎های نخل باشد.

بواس در کتاب هنر ابتدایی که از جمله کتاب‎های کلاسیک و اصلی در حوزه انسان‎شناسی هنر شناخته می‎شود، در بررسی عناصر صوری در گرافیک و هنرهای تجسمی به اصل تقارن به عنوان یکی از مشخصه‎های اساسی، در هنر تمامی ادوار و اقوام که در ساده‌ترین اشکال هنر تزیینی خود را نشان می‌دهد، اشاره دارد. او ضمن اشاره به هنرهای تزیینی در قبایل جزایر اندامن، بومیان استرالیا، سرخ پوستان بریتیش کلمبیا، اقوام ملانزی و قبایل سوک و فاکس و نیز در اشکال هندسی نقاشی‌های دوره پارینه سنگی، اظهار می‎دارد، از پی بردن به وجود این اصل در سراسر دنیا و این که،ا ین اصل، در هرجایی که باشد، ارزش هنری دارد، خرسند است.بدون آنکه بتواند دلایل محکمی برای این مسله دست و پا کند(بوآس،1391: 85-89).

در بررسی هنرهای مردمی منطقه ششتمد نیز اصل تقارن به عنوان یکی از اصول مهم زیباشناختی مطرح است. اصل تقارن بویژه به نحوی درخشانی در گلدوزهای سنتی منطقه، توره‌بافی و قالی‎بافی و ..... خود را نشان می‌دهد.در بررسی تزیینات آیین نخل نیز این اصل به خوبی قابل مشاهده و درک است. تقارن موجود در تزیینات نخل ششتمد، عمدتا بصورت عمودی قابل مشاهده  و درک است. این سبک و تقارن که خود را در اسکلت نخل نیز نشان می‌دهد و شرح آن بیش از این گذشت،به نحو بارزتری خود را در لایه‌های رویی و تزیینات نخل بویژه پارچه‌ها نمایان می‌سازد. برای این منظور، سعی می‌شود سمت راست و چپ و قسمت جلو و پشت نخل عمدتا با پارچه‌ها و ادوات یکسانی خلعت‌پوشی و تزیین شوند. از این رو در قسمت مستطیل سمت راست و چپ عمدتا پارچه‌های فاخر و مخمل و در دو سال اخیر پارچه‎های مخمل که عبارت عبارت "سلام علیک یا ابا عبدالله" طلا کوب شده، استفاده شده است. در قسمت جلو و پشت نخل مهم‎ترین ادوات تزیین شاید تیغه یا پنچه که در سرشاخه‎های آن انارهای فرو می‎کنند و در میان آنها دست گل‌هایی جاسازی کرده و این مجموعه(تیغه،انارها و دسته گل) را با پارچه‌ای معمولی به نخل متصل می‌کنند و سپس آن را مانند بستن شال بر سر، با شالی سبز رنگ می‎بندند و دو سر شال را به جلو تاج نخل می‎اندازند. در اجرای این تمهیدات برای تاج جلو و پشت نخل ششتمد، با توجه به محدودیت در دسترسی به برخی ادوات اگر چه سعی برآن بود، هر دو تاج شامل ادوات تیغه، گل و انار باشد، اما به نظر می‎رسد گل بزرگتر و با جلوه‌تر و انارهای برزگ‌‍تر و زیباتر در تاج جلو به کار می‌روند. دو متساوی الاضلاع در بالاترین قسمت با پارچه های فاخر بصورت یک دست پوشانده شده و یک عدد جانماز مخمل زرشکی رنگ بصورت مورب در دو متساوی الاضلاع نصب می‎شود.

 

چنانکه داده‌های مردمنگارانه این پژوهش و پژوهش‌های دیگر درباره نظام آیینی منطقه نشان می‌دهد (غربی،1393: 132؛ عسکری، غربی و مصطفوی،1392: 64) عمده برگزارکنندگان این آیین را در مراحل آراستن، گرداندن و واچیدن فرودستان جامعه روستایی به‌ویژه شبانان، آنان که عمدتاً در قالب کارگران مزدبگیر برای صاحبان ابزار تولید کار می‌کنند، شکل می‌دهند. این افراد در طول سال به علت سختی مشیعت و حضور در بیابان حضور چندانی در فضاهای اجتماعی جامعه نداشته‌اند. به نظر می‌رسد، یکی از معدود فرصت‌های حضور اجتماعی برای این قشر محروم، حضور در روز عاشورا و برگزاری آیین‌های مرتبط به آن است. چنانکه شواهد میدانی پژوهش حاضر نشان می‌دهد کمتر چوپانی حاضر است در روز عاشورا که اوج اجرایی مناسک محرم است به خارج از اجتماع جهت چرا دام‌ها برود. نخل ششتمد در ساعات ابتدایی طلوع خورشید توسط این گروه از جامعه آماده و تزیین می‌شود. در این راستا اسکلت نخل که تا این زمان به تعبیر بومیان در زیر آفتاب و باران رها بود کانون توجه و عمل آیینی واقع می‌شود. البته به نظر می‌رسد، نباید این مسئله را به معنی بی‌احترامی به آن تلقی کرد بلکه آن را در عادی نگریسته شدن اسکلت نخل تا پیش‌ازاین زمان آیینی دانست به عبارتی اسکلت نخل جدای از این زمان آیینی جز تکه‌های چوب چیزی نیست. چنانکه هنگامی‌که اسکلت قدیمی و چوبی نخل ششتمد به علت فرسودگی و سنگینی با نمونه آهنی جایگزین شده، چوب آن را مانند سایر چوب‌ها و سوختنی‌های ازاین‌دست برای پخت نان به تنور انداخته‌اند. اما این شی عادی همزمان که برخی ادوات شبانی منطقه مانند زنگوله و ریسمان و چوب و غیره به آن متصل شده، رنگ و بوی قشری از جامعه را به خود می‌گیرد، از شی‌عادی به شی قدسی تغییر وجهه می‌دهد. به نظر می‌رسد، برای برجسته‌سازی این تغییر وجهه به آن جنبه زیباشناختی و هنری می‌دهند و در اصطلاح محلی آن را اَرا می‌کنند. در این ارا کردن از برخی اصول زیباشناختی بومی مانند تقارن، درخشش و براق بودگی و پارچه‌های الوان و انار در تزیین و آراستن آن استفاده می‌کنند. بدین ترتیب این شی که تا دقایق پیش‌ازاین شی عادی بود با بار اجتماعی گرفتن و نماینده قشری از جامعه شدن و فراهم نمودن بستری برای مشارکت اجتماعی قشری از جامعه و به‌تبع آن جنبه هنری گرفتن به شی مقدس تبدیل می‌شود که لمس کردن و حمل کردن آن امری مقدس و ارزشمند تلقی می‌شود.

 

 

 

منابع

1. بلوکباشی، علی (1383) نخل گردانی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی

2. بیهقی، محمود (1383) دایره المعارف بزرگ سبزوار، سبزوار: آژند

3. بواس،فرانتس(1391)مردم‌شناسی هنر(هنر ابتدایی)،ترجمه جلال‌الدین رفیع‌فر،تهران:گل آذین

4. دهخدا، علی‌اکبر (1349) لغت‌نامه، تهران: چاپ سیروس

5. سعیدی، محمدحسن (1386) مردم‌شناسی مراسم آیینی، پژوهشی در مراسم نخل گردانی. آشتیان: دانشگاه آزاد اسلامی.

6. عبدالله‌زاده ثانی ، محمد (1383) میراث فرهنگی ششتمد، سبزوار : امید مهر

7. عسکری، مهدی، غربی، موسی‌الرضا و مریم مصطفوی (1393) حضور باشکوه فرودستان در حیات اجتماعی: بررسی موردی یک آیین در سبزوار، جامعه، فرهنگ، رسانه، شماره 55،9-69.

8. غربی، موسی‌الرضا (1393) آیین‌ها به‌مثابه عناصر حل تعارض در جوامع روستایی: بررسی سویه‌های اجتماعی و فرهنگی سه آیین عاشورایی در ششتمد سبزوار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مردم‌شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

9. معتمدی کاشانی، سید حسین (1378) عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، قم: عصر ظهور.

10. کاظمی، سمیه (1391)، بررسی انسان‌شناختی هنرهای تزئینی در نخل گردانی محله ((هرده)) ابیانه، مجله انسان‌شناسی، شماره 116،16-142.

11. Chelkowsk,i (2008)nakhl, Encylopaedia Iranica.London:Routledge

 

تصویر این مقاله متعلق به مهدی عسکری است.

.