لورکا و فاشیسم

ناصر فکوهی

روز 19 اوت 1936، چند هفته پس از کودتایی که در ژوئیة همان سال از مراکش، مستعمرة افریقایی اسپانیا به وسیلة ژنرال فرانکو علیة جمهوری نوبنیاد این کشور آغاز شده بود، فدریکو گارسیا لورکا در برابر جوخة اعدام قرار گرفت و تیرباران شد. مرگ لورکا که شاعری کم نظیر، روشنفکری کامل و هنرمندی تمام عیار بود، و با آثار خویش وجدان بیدار اسپانیای مدرن و ضد فاشیست را تا پس از سقوط فرانکیسم در سال 1976، نمایندگی می کرد، از آن زمان تاکنون همچون نمادی رمزآمیز از جنگ داخلی اسپانیا باقی مانده است. کینه‌ای که گروه‌های فاشیستی از لورکا به دل داشتند به سالها پیش از آن باز می گشت. هر چند وی در زندگی خود هرگز وارد حزب و گروهی سیاسی نشده بود، در آثارش جهت‌گیری های کاملا دقیقی داشت که جای هیچ شک و تردیدی در جانبداری او از بخش محروم جامعه در برابر ثروتمندان و کلیسای کاتولیک حامی آنها، باقی نمی گذاشت. در این آثار که مرگ و سرنوشت محتوم انسان‌ها با مجموعه‌ای زیبا از باورها و اسطوره های اسپانیای کهن و اقوام ناپایدار آن در هم گره خورده بودند، لورکا در حقیقت بیش از هر چیز بازتابی از زادگاه خود گرانادا (غرطنجه) را جلوه‌گر می ساخت. گرانادا در قلب اندلس، چهارراه بزرگ فرهنگ‌های چندگونه و سرشار اسپانیایی بود، آنجا که پدیدة های قدرتمند تمدن اسلامی با عناصر درخشان فرهنگ یهود و مسیحیت اسپانیایی به یکدیگر پیوند خورده بودند؛ منطقه‌ای که برغم بیرون رانده شدن اسلام و یهودیت از آن (در سال 1492) همچنان آثاری مادی و معنوی از این دو فرهنگ غنی را در خود حمل می کرد ؛ و منطقه‌ای که تنگدستی و محرومیت بخش بزرگی از ساکنانش، روستائیان فقیر، لورکا را همواره به نفرت از تفسیر ”هنر برای هنر“ و گریز هنرمند و روشنفکر از ”تعهد اجتماعی“‌ وا می داشت. تصویری که لورکا از این فقرزدگان و در کنار آنها از قدرتمندان دولت و کلیسا، در آثارش عرضه می کرد جای هیچ شبهه‌ای را برای فرانکیست ها باقی نمی گذاشت که با یکی از نمایندگان کمونیسم نوپای اروپایی روبرو هستند. به ویژه آنکه لورکا در سالهای آخر عمر خویش ابایی نداشت که به مارکس و لنین( بدون آنکه واقعا آثارشان را خوانده باشد) به مثابة قهرمانان فقرا، استناد کند.
پس از انتخابات شهرداری ها در آوریل 1931 و پیروزی جمهوریخواهان، که پاسخی مردمی به دیکتاتوری دراز مدت ژنرال پریمو د ریورا(Primo de Rivera) که از 1923 و با یک کودتای نظامی بر سر کار آمده بود و حامی او پادشاه آلفونسوی سیزدهم بود و سبب شد که سلطنت فروپاشیده و الفونسو از قدرت کنار برود، جمهوری دوم اسپانیا در دسامبر 1331 اعلام شد. این جمهوری جلوه ای بود از مدرنیتة اروپایی که در یکی از عقب مانده ترین مناطق این قاره پا به عرصة وجود می گذاشت. در این زمان لورکا در کنار بسیاری از روشنفکران هم نسل خود که شاخص ترین آنها کسانی چون لوئیس بونوئل (فیلمساز)، سالوادور دالی (نقاش) و رافائل آلبرتی(شاعر) ... بودند به خوبی می دانست که عنصر اصلی و اساسی این عقب ماندگی در محدودیت فرهنگ در چارچوب تنگ محافل نخبگان و روشنفکران بود، در حالی که کلیسا با قدرت تمام بر ذهنیت اسپانیای کهن حکم می راند. از این رو لورکا جزو حامیان اقدامات جدید جمهوری از جمله گسترش فرهنگ در سطح عمومی بود و با به راه انداختن یک گروه تئاتر با نام باراکا (Baraka) نقشی بزرگ در این راه را برعهده گرفت. سفر لورکا به امریکا (1930) که با موفقیت های زیادی همراه بود و به خصوص شهرت و موفقیت عظیم اثر معروف او ”عروسی خون“ در آرژانتین که موقعیت مالی خوبی را نیز برای او به همراه آورد، به لورکا امکان داد که پروژة اساسی‌تر خویش، یعنی اجرای نمایش با گروه خود را در سراسر اسپانیا تا دورافتاده ترین روستاهای این کشور به اجرا در آورد و از این طریق بتواند رابطه ای مستقیم و عمیق با مخاطبان مردمی برقرار کند.
سالهای پس از این زمان، سالهای آماده سازی کودتا و واکنش اسپانیای مرتجع بود. خوزه آنتونیو پریمو د ریورا، پسر دیکتاتور سابق،‌ با تشکیل حزب فاشیستی ”فالانژ“ از مهره های اصلی این حرکت بود که ریشه های خود را در باورهای متعصبانة پیروان کلیسای اسپانیا و نظامیان می جست. در این میان، ”جبهة مردمی“ ، ائتلافی از احزاب و گروه های جمهوری خواه، چپ و آنارشیست های سندیکایی، پس از شکست موقتی که در انتخابات سال 1933 متحمل شدند، در پی شورش مردمی اکتبر 1934 که بی رحمانه سرکوب شد، توانستند در انتخابات فوریه 1936 به پیروزی برسند. از این لحظه همه چیز در اسپانیا شتاب گرفت. چند ماه پس از این پیروزی در ماه های تابستان ، در حالی که همه در انتظار واکنشی از سوی راست بودند، لورکا به ملک خانوادگی خود در هوئرتا (Huerta) بازگشت. البته این بازگشت را به هیچ عنوان نباید به معنای عملی ماجراجویانه تلقی کرد چون در آن زمان هیچ کس نمی توانست تصور کند که فرانکیست ها چنین خشونتی را در مورد روشنفکران غیر سیاسی به کار بگیرند. بهر رو تنها چند روز پس از ورود لورکا به ملک خانوادگی، کودتا در مراکش آغاز شد و کودتا چیان توانستند به سرعت منطقة گرانادا را اشغال کنند. در فاصلة ماه های ژوئیه و اوت 1936، بیش از 5000 نفر در این منطقه اعدام شدند. لورکا که از حمایت دوستانی در حزب فالانژ نیز برخوردار بود، تصور می کرد که بتواند جان سالم از این مهلکه بیرون ببرد اما نفرت فرانکیست ها از شاعر خارج از تصور بود. به همین جهت نیز با تجسس زیاد او را یافتند و به جوخة اعدام سپردند. جنگ داخلی اسپانیا که با این کودتا آغاز شد بیش از 500 هزار نفر کشته بر جای گذاشت و بین 250 تا 500 هزار نفر را نیز وادار به فرار از کشور و پناه بردن به سایر کشورها کرد.
در تاریخ آغاز مدرنیته هنری و اجتماعی در اسپانیا، مرگ لورکا، نماد گویایی بود، همانگونه که جنگ داخلی اسپانیا نیز پیش مقدمه ای بود بر تخریب گسترده و عمومی جنگ جهانی دوم در اروپا. آنچه در پایان دهة سی بر سر اسپانیای مدرن و روشنفکرانش آمد، همان بلایی بود که چندسال بعد روشنفکران اروپایی را هدف گرفت و آنها را وادار به گریز گسترده به امریکا کرد. با این همه عمق فاجعة اسپانیا در آن بود که فاشیسم توانست با اتکا بر فقر فرهنگی وسیع واستیلای قدرتمند کلیسای کاتولیک پس از جنگ جهانی دوم و برغم سقوط فاشیسم در سایر کشورها، به حیات خود ادامه دهد. و این عمر دراز فرانکیسم در اسپانیا، عمری بود که اسپانیای مدرن از دست می داد. پس از مرگ فرانکو و با سقوط و فروپاشی قطعی دیکتاتوری و اسپانیانی کهنه و مرتجع، میراث لورکا با تمام قدرت و توان و شکوفایی اش به اسپانیا بازگشت تا گرانادای او و فرهنگ پربار و غنی اسپانیایی بتواند بار دیگر با کنار زدن انحصارطلبی ها و تنگ نظری ها، در یکی از مهم ترین تقاطع های فرهنگی تمدن انسانی به حیات خود ادامه دهند.