ترور میرزا علی اصغرخان اتابک

امین السلطان را عباس آقا به قتل رساند و مشروطه خواهان تندرو در همان زمان از او تجلیل به عمل آوردند

میرزا علی‌اصغرخان اتابک اعظم (امین‌السلطان) برای علاقه‌مندان تاریخ معاصر ایران چهره‌ای آشناست. او در سلطنت ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه، وزیر اعظم بود. و اداره مملکت را به عهده داشت. حتی زمانی که بر اریکه قدرت نبود نفوذش بر سیر حوادث تأثیر می‌گذاشت. چنانچه در صدارت سلطان عبدالمجید میرزا عین‌الدوله شبکه مرتبط با وی مردم را به شورش بر ضد صدراعظم تشویق و تحریک می‌کردند و از بذل مال برای برکناری عین‌الدوله و به قدرت رساندن مجدد امین‌السلطان دریغ نداشتند. در زندگی سیاسی‌اش فراز و نشیبهای زیادی به چشم می‌خورد. از این روست که گروهی او را از حامیان انگلستان و برخی دیگر از حامیان روسیه دانسته‌اند. امین‌السلطان که در دوره ناصرالدین شاه با قدرت و استبداد تمام فرمان می‌راند، در دوره مظفرالدین شاه قدرتش را با تطمیع و زدوبندهای سیاسی حفظ می‌کرد؛ سرانجام در سلطنت محمدعلی شاه جامه مشروطه بر تن کرد و توانست به صدارت برسد. همین فراز و نشیبهاست که دستیابی به شناخت صحیح و دقیق را درباره عملکرد سیاسی او مشکل می‌سازد.

مرگش نیز مانند زندگیش در هاله‌ای از ابهام پیچیده شد، هر کس درباره‌اش نظری دارد و تنها واقعیت بی تردید ترور اوست.

در مورد اینکه چه کسی او را ترور کرد و آمران ترور چه کسانی بودند و به چه علت ترور شد نظرات متعدد و مختلفی ابراز شده است. اکثر منابع عامل ترور را جوانی صراف اهل آذربایجان و ساکن تهران به نام عباس آقا می‌دانند که با همکاری حیدر عمواوغلی موفق شد امین‌السلطان را به قتل رساند، حبل‌المتین برای اثبات اینکه عباس آقا عامل ترور بوده نامه تهدیدآمیز عباس آقا به امین‌السلطان را در شماره ذیحجه ۱۳۲۵ چاپ کرد و مدعی شد که تاریخ نامه ۱۰ رجب است؛ بعضی معتقدند که عباس آقا پس از ترور موفقش در حین فرار از ترسِ دستگیری با اسلحه خود را به قتل رسانده است. نظر دیگر این است که عباس آقا را حیدر عمواوغلی به قتل رسانده تا اسرار فاش نگردد.

به هر صورت هنگام ترور هیچ شاهدی نبود و کسی عامل ترور را به چشم ندیده تاریکی هوا و کمک همدست قاتل که در لحظه شلیک خاک به هوا پاشید صحنه‌ای است که امکان شناسائی قطعی قاتل را ناممکن می‌سازد. عباس آقا نیز در جایی دورتر از محل ترور در خون خود غلطید و در جیب او ورقه‌ای یافتند بدین مضمون :‌ «عباس آقا صراف آذربایجانی عضو انجمن ۴۱ فدائی ملت» . مخبرالسلطنه هدایت که یقین دارد قاتل، عباس آقا نیست در کتاب خاطرات و خطرات می‌نویسد : «سه تیر به اتابک اصابت می‌کند، عباس نامی هم تیری در دهانش خورده و از پشت سر هم گفتند در میدان جلو درب منزل معین‌السلطان پنجاه قدم دور از درب مجلس می‌افتد و از بغلش تعرفه انجمن آدمیت بیرون می‌آید، اطباء تشخیص دادند که خودش نزده است و اگر او قاتل بود داعی نداشت که در طرف دیگر میدان خودش را بزند، آن هم دور از معرکه، اتابک هم هیچ وقت مسلحی همراه نداشت، بدبختی عباس آقا این بوده که در آن محل تنها بوده».

به هر حال قول غالب این است که امین‌السلطان را عباس آقا به قتل رساند و مشروطه‌خواهان تندرو در همان زمان از او تجلیل به عمل آوردند.

سؤال دیگر این است که آمران ترور چه کسانی بوده‌اند؟ بی شک انگیزه قاتل شخصی نبوده و برای انجام این کار مأمور شده بود. در پاسخ به این سؤال نیز جوابهای مختلفی داده‌اند. گروهی معتقدند محمدعلی شاه به دبیرالسلطان، مقتدر نظام، صنیع حضرت و موقرالدوله دستور داد امین‌السلطان را ترور کنند و موقرالدوله موفق به اجرای دستور شد. گروهی دیگر مدعی‌اند « کمیته سری انقلاب» فرمان ترور را صادر کرد. حیدرعمواوغلی در خاطراتش می‌نویسد: «حوزه مخفی اجتماعیون عامیون تهران (شعبه مرکزی حزب سوسیال، دمکرات ایران) که مرحوم ملک‌المتکلمین و سیدجمال واعظ نیز در آن حوزه عضویت داشتند اعدام اتابک را رأی داده و به کمیته مجری حکم اعدام اتابک را فرستادند. کمیته سری هم حکم را به هیئت مدهشه که عبارت از دوازده نفر تروریست تقسیم به سه جوقه چهار نفری و در تحت ریاست من (حیدر عمواوغلی) بودند فرستادند».

گروهی دیگر انجام ترور را به دستور کمیته سری انجمن آذربایجان می‌دانند. برخی دیگر فرمان ترور را به جامعه آدمیت منتسب می‌کنند. زیرا بلافاصله پس از کشته شدن اتابک، صادق خان پسر عباسقلی خان آدمیت و هفت نفر دیگر در محل جنایت دستگیر شدند. صادق خان اعتراف کرد کمیته‌ای که دستور قتل اتابک را داده در خانه پدرش تشکیل شده است. مأمورین نظمیه هم بلافاصله به دستور صنیع‌الدوله رئیس مجلس و محمدعلی شاه در نیمه شب ۲۲ رجب عباسقلی خان رئیس جامع آدمیت را دستگیر کردند البته باید توجه داشت که صادق خان از مدتها قبل عضو انجمن آذربایجان بود و از خانه پدری طرد شده بود. اسماعیل رائین می‌نویسد صادق خان عامل انجمن تبریز برای مبارزه با جامعه آدمیت بوده است. به هر صورت عباسقلی خان آدمیت دو روز در زندان بود و سپس بدون بازجویی و محاکمه آزادش کردند. هنگام دستگیری اسناد جامع آدمیت را از منزلش به نظمیه بردند. بنابر این دستگیری وی فقط برای رقبایش که خواهان دستیابی به اطلاعات درباره تشکیلات جامع آدمیت بودند فایده داشت. از سعدالدوله، سپهدار، فرمانفرما، علاءالدوله و تقی‌زاده نیز به عنوان محرکین ترور یاد کرده‌اند.

گروهی نیز معتقدند که ترور به تحریک مرتجعان درباری صورت گرفته که در انجمنهای سری نفوذ پیدا کردند و توانستند منویاتشان را توسط اعضای مشروطه‌خواه انجمن سری متحقق سازند. ملکزاده نیز در جمع‌بندی کلی به این نتیجه رسیده است که « آزادیخواهان از یک جهت و محمدعلی شاه از جهت دیگر اتابک را محکوم به مرگ کردند و مأمورینی برای اجرای آن معین کردند. منتهی عباس آقا که از طرف آزادیخواهان مأمور کشتن اتابک بود پیشدستی کرد و مأموریت خود را انجام داد». با این تفاصیل درمی‌یابیم که طیف گسترده‌ای از رهبران جناحهای تندروِ سیاسی کشور به مشارکت و مشاورت در ترور امین‌السلطان متهمند. امین‌السلطان چه کرد که تندروهای سیاسی از چپ و راست نتوانستند او را تحمل کنند؟ یافتن پاسخ این سؤال علت اصلی ترور امین‌السلطان را مشخص خواهد ساخت.

---