معرفی مسجد چهارباغ اصفهان

مدرسه چهارباغ که مدرسه سلطانی و مدرسه مادرشاه نیز نامیده می‌شود، آخرین بنای تاریخی باشکوه دوران صفوی در اصفهان است که برای تدریس و تعلیم به طلاب علوم دینی در دوره شاه سلطان حسین، آخرین پادشاه صفوی، از سال ۱۱۱۶ تا ۱۱۲۶ هجری قمری ساخته شده است. مدرسه چهار باغ که به قول بسیاری از محققین هم مدرسه و هم مسجد بوده است، با ۸۵۰۰ متر مربع مساحت در ضلع شرقی خیابان چهارباغ قرار دارد. امروزه مدرسه چهارباغ با نام مدرسه علمیه امام صادق نیز شناخته می‌شود.

موقعیت جغرافیایی مدرسه چهارباغ در اصفهان

دلایل نام گذاری

این مدرسه را مدرسه‌ی سلطان می‌نامند چرا که در زمان شاه سلطان حسین ساخته شده است. از آنجایی که این مدرسه در خیابان چهارباغ قرار دارد به آن مدرسه‌ی چهارباغ می‌گویند و چون مادر شاه سلطان حسین چند کاروانسرا و بازار و نهاد اقتصادی را وقف این مدرسه کرده است، گاه این مدرسه را با نام مدرسه‌ی مادر شاه می‌خوانند.

مدرسه‌ی چهارباغ، چهار ایوان دارد. نمای خارجی عمارت شامل یک سردر بلند و باشکوه و هفده طاق نمای دو طبقه‌ی آجری در اطراف آن است. کاشی‌های ریز و ظریف، مقرنس‌های پر نقش و نگار و خطوط مختلف، سر در ساختمان و ورودی بنا را به زیبایی هر چه تمام‌تر زینت داده‌اند.کتیبه‌ی سردر به خط نستعلیق سفید و روی زمینه‌ی کاشی لاجوردی نگاشته شده و تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری بر آن حک شده است. این کتیبه را عبدالرحیم جزایری کتابت نموده است.

دو دهانه‌ی سردر با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین شده و بر روی دو پایه سنگ مرمری، گلدانی به شکل بسیار زیبا قرار گرفته است. در طرفین سر در دو سکوی مرمری بسیار نفیس و عالی وجود دارد.در اصلی مدرسه که با طلا و نقره تزئین شده، نمونه‌ی بارز هنر زرگری و قلم‌زنی است که در دوران صفویه به نهایت تعالی و تکامل خود رسیده است.بر دو لنگه چپ و راست این در به خط نستعلیق بسیار زیبا و به صورت برجسته، اشعاری نوشته شده است. خطاط این اشعار، محمد صالح اصفهانی خوشنویس برجسته‌ی عصر صفوی است.قسمت داخلی مدرسه شامل هشتی، ورودی، حیاط داخلی، گنبد، مناره و اتاق‌ها است. زیباترین قسمت مدرسه از نظر کاشی‌کاری، هشتی ورودی آن است.

تصویر هوایی از مدرسه چهارباغ اصفهان

ایوان‌ها و حجره‌های صحن چهار ایوان مدرسه رو به باغی پر درخت قرار گرفته‌اند که جویباری از میان آن می‌گذرد. این نهر فرشادی نام دارد. (در اصفهان این گونه نهرها را مادی می‌گویند.)مادی فرشادی، شعبه‌ای از زاینده‌رود است. صحن مدرسه‌ی چهارباغ، نمونه‌ی کامل یک معماری درون‌گرا و بومی به شمار می‌رود.حجره‌هایی که در دو طبقه و در فواصل ایوان‌های مدرسه ساخته شده‌اند به سکونت طلاب علوم دینی اختصاص داشته است. اکثر این حجره‌ها دارای نقشه‌ی یکسانی هستند که از یک اتاق نشیمن در جلو و قسمتی به صورت صندوقخانه در عقب و قسمتی به نام بالاخانه تشکیل می‌شود. در جلوی این حجره‌ها ایوان زیبایی قرار دارد.در بخش شمالی مدرسه، ایوان شمالی با دهانه‌ا‌ی نسبتا عریض و ارتفاع زیاد قرار دارد که در جبهه‌ی مقابل آن، گنبد و مناره‌های ایوان جنوبی دیده می‌شود. کتیبه فوقانی داخل گنبد به خط عبدالرحیم جزایری خوش‌نویس عصر صفویه است.

تمامی سطوح داخلی بنا به قطعات کوچکی تقسیم می‌شود که با کاشی تزئین شده است. منبر دوازده پله مدرسه که یکپارچه از سنگ مرمر ساخته شده از بهترین نمونه‌های هنر حجاری و سنگ‌تراشی آن روزگار است. در کنار این منبر، محراب نفیس و بسیار زیبای مدرسه قرار دارد که کتیبه‌ی بالای محراب و منبر نیز به خط عبدالرحیم جزایری است.

اشعاری که در اطراف سرسرای مدرسه به خط نستعلیق بسیار زیبا به رنگ سفید بر زمینه‌ی کاشی خشت لاجوردی نوشته شده به خط محمد صالح اصفهانی و مورخ به سال ۱۱۱۹ هجری است.کتیبه‌ی افقی داخل گنبد نیز به خط عبدالرحیم جزایری و تاریخ ۱۱۲۱ هجری است.شبستان مسقف مدرسه‌ی چهارباغ که در ضلع شرقی مدرسه واقع شده با درب منبت‌کاری بسیار نفیسی به محوطه‌ی زیر گنبد وصل می‌شود. در این شبستان، سه محراب وجود دارد که کتیبه‌های اطراف آنها را محمد مۆمن الحسینی به سال ۱۱۱۸ هجری کتابت کرده است.

کاشی‌کاریهای بی‌نظیر مدرسه چهارباغ اصفهان

معماری مدرسه چهارباغ

سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است. ازنظر تناسب معماری و زیبایی طرح کاشی‌کاری، گنبد مدرسه چهارباغ بعد از مسجد شیخ لطف‌الله قرار دارد ولی در نظر استادان بزرگ این فن، در مجلّل این بنا که با طلا و نقره تزئین شده از لحاظ زرگری، طلاکاری، طراحی و قلمزنی، شاهکاری از صنایع ظریفه است و نظیر ندارد. مدرسه چهار باغ از لحاظ کاشی‌کاری هم دارای اهمیت است و انواع مختلف این فن را مانند کاشی هفت رنگ، معرق، گره چینی، پیلی و معقلی را در خود جای داده و در حقیقت موزه کاشی‌کاری اصفهان می‌باشد. 

محراب و منبر یکپارچه مرمری، حجره مخصوص شاه سلطان حسین، کاشی‌کاری بی‌نظیر مدخل مدرسه، خطوط نستعلیق کتیبهها و پنجره‌های چوبی آلت‌بُری شده از قسمت‌های بسیار جالب و تماشایی این بنای نفیس تاریخی است. درختان چنار کهنسال و جوی آبی که در آن جریان دارد، بر زیبائی تزئینات نفیس کاشی‌کاری این بنای تاریخی افزوده و این مکان را بسیار فرح‌بخش و روح‌نواز کرده است.

حجره مخصوص شاه سلطان حسین

ساخت مسجد چهار باغ به روي لجنزار توسط شيخ بهايي

يكي از كارهای مهم شيخ بهايي بناي مسجد مشهور چهار باغ است كه چون در مسير يكي از كانالهاي آب زاينده رود قرار داشت و امكان پي ريزي ساختمان عظيم وسنگي آن مواجه با اشكال مي گرديد و ساختمان مذكور هم نمي توانست روي سطح مرداب ولجن هاي موجود در اطراف آن قرار گيرد و امكان هر گونه خطر براي ساختمان و علي الخصوص براي ديوارهاي جانبي گنبد و مناره ها وجود داشت (اين كانال هنوز از وسط مدرسه چهار باغ اصفهان عبور مي كند) دست به يك ابتكار زد.

شيخ براي اجراي صحيح اين كار پيشنهاد كرد كه نخست مقدار زيادي زغال چوب به ضخامت ۲ متر در سرتاسر پي ساختمان پراكنده گردد وپس از كوبيدن زغال در كف پي ها روي انرا با ساروج وشفته پر كرده وپي هاي ساختمان را روي ساروج وشفته مذكور بنا نهاد. اين روش كه عبارت است از استفاده از زغال چوب براي پي ساختمان هاي روي مرداب ولجن زار بعدها مورد توجه اروپاييان قرار گرفت و پي وشالوده ساختمان هاي عظيم خودرا بدين طريق ساختند. هنوز هم در بعضي از نقاط به همين روش عمل ميكنند.

نقاشی قدیمی از مدرسه چهارباغ اصفهان

ضمنا چون بايد ملات گل ساختمان مسجد بهم درآميخته وبا پا وساير وسايل به خوبي مخلوط شود و از آنجا كه هر چه ملات بيشتر پا بخورد چسبندگي گل بهتر شده و خوب عمل مي آيد از اين رو به دستور شيخ بهايي ابتكاري براي هرچه بيشتر پا زدن گل ها بكار برده شد كه ملات بناي مسجد هر روز زير پاي مردم وكودكان اهل اصفهان بلا وقفه پا بخورد وبه هم مخلوط وآميخته گردد. ابتكار شيخ بهايي اين بود كه دستور داد هر روز صبح چند سكه اي طلا را در داخل ملات ها بريزند و سپس به مردم اطلاع دهند كه بيايند و سكه ها را براي خود بيابند. مردم گروه گروه ملات ها را از صبح لگد مال كرده وتا غروب آنروز تعدادي سكه براي خود مي جستند وبدين ترتيب ملاتها كاملا به هم آميخته و به قول معمارها عمل مي آمد. امروزه اين بنا به مدرسه چهار باغ مشهور است.

نمای بیرونی مدرسه چهارباغ اصفهان

کلام آخر

درب مدرسه چهارباغ بیشتر روزهای سال به روی گردشگران بسته است و تنها زمان مناسب برای دیدن این جاذبه گردشگری ایام عید نوروز می‌باشد.

منابع: ویکی پدیا، گجارو و بلاگ با ایرانیان

گروه گردشگری وب