آشنایی با رسم و رسوم و آداب نوروز در ایران باستان

"نوروز" نخستین روز سال خورشیدی ایرانی برابر با یکم فروردین ماه، جشن آغاز سال نوی ایرانی و یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران ایران باستان است.

خاستگاه نوروز در ایران باستان است و هنوز هم مردم مناطق گوناگون فلات ایران، نوروز را جشن می‌گیرند. زمان برگزاری نوروز، در آغاز فصل بهار است که امروزه به آن برابری بهاری یا اکیونوس می‌گویند.

نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود و مردمان آن جشن را برپا می‌کنند.

نوروز را با تحویل سال می‌شناشند اما آداب نوروز به روز عید و ساعت تحویل سال محدود نمی‌شود بلکه؛ از چند روز قبل از فرارسیدن این عید، مردم خود را آماده کرده و مقدمات ورود به سال جدید را فراهم می‌کنند. 

از خانه تکانی و خرید کفش و لباس نو و محیا کردن بساط پذیرایی تا پهن کردن سفره هفت سین و ... همه جزو رسوم و آداب نوروز هستند که این آداب از دیرباز تاکنون دست‌خوش تغییراتی نیز شده‌اند و به نوعی اکثر آن‌ها به روز شده و مطابق با زندگی مدرن امروزی تغییر یافته‌اند.

در ادامه شما را با نوروز و رسم و رسوم و آداب نوروز در ایران باستان آشنا خواهیم کرد. 

زمان نوروز:

جشن نوروز با تحویل سال یا لحظه برابری اعتدال بهاری آغاز می‌شود؛ لحظه‌ای که خورشید در سیر ظاهری خود در ابتدای برج حمل، از استوای زمین گذشته و به شمال آسمان میل می‌کند. در گاه‌شماری هجری خورشیدی، لحظه تحویل سال، تعیین کننده نخستین روز (هرمز روز یا اورمزد روز) از ماه فروردین است. چنانچه آغاز سال، قبل از ظهر و در نیمه اول شبانه روز تحویل شود، همانروز نوروز است و در صورتیکه تحویل سال بعد از ظهر باشد، فردای آن روز، نوروز است. نوروز در تقویم میلادی در بیشتر سالها با ۲۱ و گاه ۲۰ و بندرت ۲۲ مارس مطابقت دارد.
در کشورهایی مانند ایران و افغانستان که گاه‌شماری هجری خورشیدی به کار برده می‌شود، نوروز، روز آغاز سال نو است. اما در کشورهای آسیای میانه و قفقاز، تقویم میلادی متداول است و نوروز به عنوان آغاز فصل بهار جشن گرفته می‌شود و روز آغاز سال محسوب نمی‌شود.

نوروز در ایران باستان:

درباره نوروز و سنت‌های وابسته بدان تا چند دهه قبل منابعی قدیمی‌تر از ایام ساسانیان که به دست نویسندگان مسلمان نوشته شده بود، وجود نداشت. اما با کشف بایگانی‌های دولتی اشکانیان در تاجیکستان معلوم گردید که نوروز در دوران شاهنشاهی اشکانیان و ایامی قدیمتر از دو هزار سال پیش در آغاز بهاران بوده است.
در تمام دوران ساسانی نوروز جشن ملی همه ایرانیان به شمار می‌رفته‌است. به همین جهت حتی مردمی که پیرو آئین زرتشت نبوده‌اند اما در حوزه حکم‌رانی ایران زندگی می‌کردند، نیز در آن شرکت داشتند.

شواهدی وجود دارد که در دوران ساسانی سال‌های کبیسه رعایت نمی‌شده‌است. روز برگزاری مراسم نوروز در هر دوره ۴ ساله، یک روز از موعد اصلی خود عقب می‌ماند و درنتیجه زمان نوروز در این دوران همواره ثابت نبوده و در فصل‌های گوناگون سال جاری بوده است.

نوروز کوچک:

پنج روز نخست فروردین جشنی همگانی بین عموم مردم بود از این رو آن را نوروز کوچک یا نوروز عامه نامیده‌اند که عموم مردمان به اجرای مراسم و سرور و شادمانی می‌گذرانیده‌اند.

نوروز بزرگ:

 روز ششم فروردین که جشن نوروز به گونه درباری برگزار می‌شده است نوروز بزرگ نام داشته است. در گاه‌شماری ایران باستان، روز ششم هر ماه شمسی و ماه سوم هر سال خورشیدی، بنام خرداد می‌باشد. نوروز بزرگ یا خردادروز نام ششمین روز فروردین ماه در ایران باستان بوده‌است. خردادامشاسپند موکل بر آب است و این روز بدو منسوب می‌باشد. این روز در میان جشن‌ها و اعیاد فراوان ایران باستان به ویژه دوران ساسانیان از اهمیت و ارزش و تقدس خاصی بهره داشته‌است. در پهلوی رساله‌ای است به نام ماه فروردین روز خرداد که بسیاری از حوادث مهم به موجب آن در چنین روزی واقع شده و هم چنین بسا رویدادها که در آینده در چنین روزی حادث خواهد شد. اما چنانکه در سنت است و زرتشتیان بدان باور دارند که تولد زرتشت نیز در چنین روزی است. بعدها وقتی ایرانیان اسلام و تقویم عرب را پذیرفتند، جشن زرتشتی فروردگان و نوروز بزرگ، در ششمین روز ماه فروردین، از بین رفت.

مجموعه رسم‌های جشن بهاری نوروز با جشن سوری و آتش‌افروزی آغاز می‌شد و پس از برگزاری مراسم سال نو، در روز سیزده فروردین پایان می‌یافته است. شرح آیین نوروز و تشریفات وابسته به آن به تفصیل در تاریخ نگاری دوران اولیه اسلام آمده است، که قدیمی‌ترین سند در این دوره به جاحظ دانشمند سده سوم هجری تعلق دارد.

آداب نوروز در ایران باستان:

آداب و رسوم نوروزی همه سرچشمه‌ای کهن دارند و از نظرگاه دانش مردم‌شناسی بسیار جالب توجه برای مطالعه هستند. ایرانیان عقیده داشتند که سرنوشت انسان و جهان در سالی که در پیش است، در نوروز تعیین می‌شود. گفته می‌شد که در این روز زرتشت با خدا گفتگویی پنهانی داشت و در این روز نیکبختی‌ها برای مردمان زمین، تقسیم می‌گردد و از این روست که ایرانیان آن را روز امید نامند.

خانه تکانی:

غبار روبی و گردگيری از در و ديوار خانه و کف پوش ها و اسباب خانه، و شستشو و پاکيزه و نوکردن جامه و ظروف و اشياي کهنه، دور افکندن اشياي ژنده و فرسوده و تميز کردن ظروف و ديوارهاي منزل، خلاصه «خانه تکاني» براي زدودن آلودگي ها و سياهي ها و بيرون افکندن پلشتي ها از فضاي خانه از رسم هاي کهن ايرانيان در فرا گشت سال کهنه به سال نو بوده است.
هنوز هم اين رسم همچون گذشته در سراسر ايران ميان مردم ايران معمول است.

کاشت سبزه هفت سین:

یکی از رسوم و آداب نوروز که از دیرباز توسط ایرانیان از چندین روز قبل از تحویل سال انجام می‌شده، تهیه سبزه برای سفره هفت سین بوده است. رسم بر این بوده که  هر كدام از مردمان در ظرفی يا چيزی مانند آن جو می‌كاشتند و از آن زمان به بعد اين آيين مرسوم گشت كه در اين روز در اطراف ظرفی، هفت نوع غله را بر هفت ستون بكارند و خوبی و بدی رويش غلات را در سالی كه در پيش بود، از چگونگی روييدن آن پيش بينی می‌كردند.

خوان نوروزی یا سفره هفت سین:

یکی از نظریاتسنتی درباره هفت سین بر این باور است که ایرانیان عقیده داشتند در ایام نوروز ارواح درگذشتگان از جایگاه آسمانی خود به زمین و به خانه‌های خویش باز می‌گردند. بازماندگان برای پذیرایی از آنها سفره‌ای رنگین می‌گستراندند و انواع خوراک‌ها و نوشیدنی‌ها را در آن می‌نهادند تا ارواح درگذشتگان از پذیرایی و صفا و پاکیزگی بازماندگان، دل خوش شده و آنان را برکت عطا کنند. این رسم توجیه سفره نوروزی یا هفت سین شد. 

برخی محققان بر این نظرند که چیدن هفت سین در سفره نوروزی بعد از تسلط اعراب در ایران معمول شده‌است و ایرانیان باستان خوان نوروزی را با هفت عنصر که حرف اول آن با "شین" بوده‌است، می‌آراسته‌اند و آن هفت عنصر عبارت بودند از: شمع، شیرینی، شراب، شیر، شربت، شکر و شانه. پس از تسلط اعراب بعلت اینکه یکی از این هفت عنصر شراب بوده‌است، هفت شین را موقوف و بجای آن هفت سین معمول شده‌است.

رد نظریه هفت شین:

تاریخچه رسم خوان نوروزی مبهم است. ایده "هفت شین" توسط بعضی ایرانیان پشتیبانی می‌شود که از جمله می‌گویند شراب به دلیل باورهای اسلامی‌تر، جایش را به سرکه داده است و هفت شین به هفت سین تبدیل شده است. این نظریه به دلیل این که نام اجزاء را به عربی می‌آورد و از اجزای ویژه‌ای چون سمنو نام نمی‌برد رد شده است. در بعضی ریشه‌یابی‌های دیگر، هفت سین را به "هفت سینی" ربط داده‌اند، یا اصلش را «"هفت میم" دانسته‌اند، یا آن را از ریشه "هفت‌چین" به معنی هفت چیدنی نامیده‌اند که این ریشه یابی نیز از سوی محققین جدی گرفته نمی‌شود. دیگر این که در آیین نوروزی ساسانیان، عدد "هفت" اهمیت داشته است. سفره هفت سین از جلوه‌های اصیل نوروز خصوصا در میان خانواده‌های ایرانی است. در گذشته بر حاشیه سفره قلمکار ایرانی با قلم خوانا شعری با مضمون زیر نوشته می‌شد:

ادیم زمین سفره عام اوست     بر این خوان یغما چه دشمن چه دوست

به این معنی که نعمت‌ها برای دوست و دشمن گسترده است.

جشن و مراسم آب‌پاشی:

از جمله مراسم بسیار مشهور و سنتی معتبری که در نوروز انجام می‌شد، رسوم آبریزگان یا شست‌وشو و غسل و آب پاشیدن به یکدیگر بوده‌است. در جشن آبریزگان و به کار بردن آب، برای تطهیر و برای اطمینان یافتن از باران کافی بوده است. ابوریحان بیرونی می‌گوید مردمان هنگام سپیده‌دم این روز، خود را می‌شستند و در آب کاریزها و آبگیرها، غوطه‌ور می‌شدند. در این روز مردمان به یکدیگر آب می‌پاشیدند، به همان دلیلی که خود را می‌شستند و سبب آن همان اغتسال است. برخی گفته‌اند که علت این است که در کشور ایران دیرگاهی باران نبارید، ناگهان به ایران سخت ببارید و مردم به این باران تبرک جستند و از این آب به یکدیگر پاشیدند و این کار همین طور در ایران مرسوم بماند.

 البته به نظر می‌رسد که مراسم آب‌پاشی و جشن آبریزگان اصلی همان تیرگان باشد و در نوروز رسوم آبریزگان عبارت بوده‌است از غسل و شست‌وشو و آماده شدن از لحاظ سنن دینی جهت حلول سال نو.

آیین عیدی نوروز در ایران قدیم:

با نیم نگاهی به عادات و سنت‌های نوروزی در آیین کهن سرزمین ایران درمی‌یابیم که عیدی دادن و عیدی گرفتن ریشه دیرینه دارد و هیچگاه این سنت پسندیده از آیین نوروز باستانی حذف نشده است. در گذشته ‌های‌ دور، ایرانیان‌ در نوروز به‌ یکدیگر شکر هدیه‌ می‌ دادند و برای‌ هم‌ آرزوی‌ شادکامی‌ همیشگی‌ می‌‌کردند در حالی که این‌ رسم‌ در طول‌ زمان‌ رفته‌ رفته‌ تغییر شکل‌ داد و به شکل و رسوم امروزی مبدل شده است.
بر اساس کتب آیین و آداب نوروز در لحظه تحویل سال نو، اهل‌ خانواده‌ عزیزترین‌ نعمت‌های‌ خدا همراه با هدایای نوروزی خود را داخل سفره هفت سین می گذاشتند و پس از تحویل سال نو عیدی بچه‌ها و بزرگترها از همین‌ سفره‌ هفت ‌سین‌ داده‌ می‌شد.
بر اساس این آیین هر خانواده‌ بنا به‌ توان‌ مالی‌‌اش‌ به‌ میهمانان‌ خود گندم‌ بو داده، سیب‌ و سمنو یا تخم‌ مرغ‌ رنگ‌ شده‌ می‌‌داد و ارزش‌ این‌ هدایا در آن‌ حد بود که‌ صاحبخانه‌ با این‌ نیت‌ که‌ گندم ‌نماد روزی‌ و نشان‌ فراوانی‌ و برکت، تخم‌ مرغ‌ نشان‌ تداوم‌ نژاد آدمی، سیب‌ نشان‌ برکت‌ و نعمت‌ و فراوانی‌ و سمنو نماد فراوانی‌ خوراک‌ است، آنها را به‌ عزیزانش‌ هدیه‌ می‌‌کردند.
رسم سکه عیدی دادن در زمان هرمز دوم - شاه ساسانی در سال 304 میلادی آغاز شد و بر اساس کتب تاریخی ایران باستان داریوش دوم به مناسبت نوروز، در سال 416 پیش از میلاد سکه زرین ویژه‌ای ضرب کرد که یک طرف آن شکل سربازی را در حال تیراندازی با کمان نشان می‌دهد که این رسوم به دلیل افزایش مشکلات اقتصادی مردم آرام آرام جای خود را به هدایای سنتی و کشاورزی داد.

آنچه خواندید خلاصه‌ای بود از مجموعه رسم و رسوم زیبا و آداب نوروزی که در ایران باستان وجود داشت و امروزه هنوز گوشه‌ای از آن در میان ایرانیان به روش‌های کم و بیش متفاوتی انجام می‌گیرد. شما می‌توانید تاریخچه سفره هفت سین و روش‌های مختلف کاشت انواع سبزه هفت سین و بسیاری مطالب مفید و خواندنی دیگر که مربوط به رسوم و آداب نوروز می‌شود را در سایت وب بخوانید و خود را برای جشن سال نو امسال آماده کنید. 

گردآوری: مجله اینترنتی وب