نیچه آری نیچه نه

درباره کتاب «نیچه و آری گویی تراژیک به زندگی»

در اروپا تئوکراسی بیزانسی و تئوکراسی مسیحی (کاتولیک) جای خود را به بازیابی ریشه‌های فرهنگ در یونان باستان داد و روند شکل‌گیری مدرنیسم را در تمامیت آن به منصه‌ظهور رساند. اگرچه در این بین جنبه‌های خطرناک مدرنیسم در کمونیست و نظام‌های فاشیستی جنبه‌های دیگر آن را نمایان کرد، اما با این‌حال نیز مدرنیسم جهان را با خود همراه کرد و گریز از خود را ناممکن؛ تا جایی‌که نظام‌های توتالیتر جهان سومی نیز به گزینش برخی شکل‌ها و جنبه‌های آن روی آوردند. کشور ما نیز در این بین تن به تکنولوژی مدرنیته داد تا خود را حداقل از این جنبه دور نسازد. همه‌گیرشدن مدرنیسم، ایران را نیز از این سونامی جهانی دور نساخت.

با اینکه آغاز مدرنیسم در ایران از مشروطه آغاز می‌شود، اما این ورود گزینشی با ورود جنبه‌سیاسی مدرنیسم در شکل و جنبه‌‌ یک نظام سیاسی مشروط و پارلمانی بود که نوید حضور جنبه‌ها و شکل‌های دیگر آن را می‌داد، اما چنین اتفاقی در دیگر شکل‌های مدرنیته نیفتاد و حتی این جنبه نیز بعدها جای خود را به جنبه‌ تکنولوژی داد. همین کژنگری و کژاندیشی در فهم و منطق مدرنیت، موجب عدم درک درست از جنبه‌های دیگر مدرنیسم – جنبه‌فلسفی با فلسفه‌روشنگری و انسان‌باوری، جنبه‌علمی با شناخت‌شناسی و کیهان‌شناسی، جنبه‌ سیاسی با دموکراسی و حقوق بشر، جنبه‌اقتصادی با کاپیتالیسم و غیره شد. از این منظر نویسنده کتاب حاضر - حمیدرضا محبوبی- نیز همین کژنگری و کژاندیشی را در فلسفه نیچه درواقع یکی از بن‌مایه‌های اصلی آشنایی و مواجهه ما ایرانیان با اندیشه این فیلسوف آلمانی می‌داند. نخستین آشنایی ایرانیان با فلسفه نیچه به مانند غالب دیگر فیلسوفان روزگار مدرن، برمی‌گردد به اثر برجسته محمدعلی فروغی «سیر حکمت در اروپا»؛ فروغی در جلد سوم در چند صفحه‌یی در باب آنچه فلسفه نیچه می‌توان نامید، سخن می‌گوید. تصویری که فروغی از فلسفه نیچه ترسیم می‌کند، تصویر حکیم شاعر اخلاق‌ستیزی است که در اندیشه خود گویی متعهد شده تا با تمامی مبانی اخلاقی و حکمتی که نزد همگان از خواص و عوام پیشینیان، مسلم بوده درافتد و کمالات و محسناتی یکسره برخلاف آنچه همگان پسندیده دانسته‌اند، رایج سازد. شناخت دیگری از نیچه در اواسط دهه سی توسط محمدباقر هوشیار به خواننده ایرانی داده می‌شود که نخستین تفسیر وطنی یا ایرانی/اسلامی از نیچه است.

تفسیر هوشیار اگرچه ظاهرا چندان مورد توجه قرار نمی‌گیرد، اما لعاب شرقی/عرفانی آن، میراثی است که تاکنون با غالب تفسیرهای وطنی از نهیلیسم همراه مانده است. در همان اواخر دهه ۳۰، اما آنچه توانست بیشترین تاثیر را در توجه جدی روشنفکر ایرانی آن زمان به نیچه و آن‌هم نه صرفا برای تفسیر اندیشه‌های وی، بلکه برای روشن‌ساختن مهم‌ترین مسائل مطرح درباره وضعیت انسان ایرانی و به‌طور کلی شرقی در برابر انسان و تمدن غربی برانگیزد، اندیشه‌های فلسفی احمد فردید بود. این اندیشه‌ها در فضای گفتمان شرق/غرب رایج دهه ۴۰ و ۵۰ شکل گرفت و در واقع یکی از پایه‌های اصلی آن را تشکیل داد. میراث فردید در نقد غرب با بهره‌یی که وی از مفهوم نیست‌انگاری در روایت خاص خود از فلسفه نیچه و هایدگر می‌برد به‌صورت‌های گوناگون نزد شاگردان و هم‌صحبتانی چون داریوش شایگان، دکتررضا داوری‌اردکانی، محمد مددپور و بسیاری دیگر رواج یافته و یکی از بن‌مایه‌های اصلی مواجهه با غرب و دنیای مدرن برای ایرانیان فراهم آورد. این برداشت‌ها سبب شده تا بسیاری از فیلسوفان و اندیشمندان ما با دستاویز قراردادن نهیلیسیم به عنوان یکی از ارکان ذاتی تمدن غرب و صفت ذات مدرنیته، بهانه‌یی برای کوبیدن غرب و مدرنیته بیابند و از این نکته غافل بمانند که آنچه برخی از بزرگان غرب در ذم مدرنیته و فرهنگ آن بیان کرده‌اند، در وهله اول نقدی است درونی و در پی درمان پاره‌یی مشکلات آن و نه برای برانداختن بسیاری از ارزش‌هایی که مدرنیته رهاورد داشته و در پذیرش آن حتی این متفکران کمتر تردیدی به خود راه نمی‌دهند و آنها را بی‌نیاز از هرگونه اثباتی، اصولی بدیهی و غیرقابل انکار لحاظ می‌کنند.

از همین رو به‌نظر نویسنده کتاب، ارائه تفسیرهایی دیگر که می‌توانند مقصود نیچه از نهیلیسم و راه چیرگی بر آن را از زوایایی دیگر روشن سازند، زوایایی که دست‌کم راه دستاویز قراردادن اندیشه نیچه در نقدهای وطنی از مدرنیته و فرهنگ غربی را تنگ می‌سازند و ما را در استفاده از آن هوشیارتر و محتاط‌تر، برای فهم و درک روزگار، تاریخ و سرنوشت‌مان بایسته می‌نماید. دیدگاهی که نویسنده در کتاب حاضر به ترتیب در پنج فصل زیر به آن پرداخته: مساله نیچه: نهیلیسم یا مساله سقراط، بی‌ارزش‌سازی متااخلاقی همه ارزش‌ها، مواجهه با سرگردانی نهیلیستی، خواست قدرت چونان مبنای ارزش‌گذاری محتوایی همه ارزش‌ها و آری‌گویی تراژیک یا بازارزش‌گذاری محتوایی همه ارزش‌ها.

تاملی در فلسفه تکنولوژی از نگاه هایدگر

آریامن احمدی