سازمان شانگهای و جمهوری اسلامی ایران

پیوستن به سازمان‌های منطقه‌ای به باور برخی از کارشناسان روابط بین‌الملل می‌تواند اهرمی باشد ناشی از فشارهای جهانی‌سازی. در این راستا پیمان شانگهای یکی از مهم‌ترین سازمان‌های منطقه‌ای است که نقش مهمی در تحولات منطقه‌ای ایفا می‌نماید بویژه آنکه جمهوری اسلامی ایران با کشورهای عضو این پیمان همکاری استراتژیکی نزدیکی دارد. کشورهای عضو این سازمان نقش مهمی در اهداف راهبردی جمهوری اسلامی ایران دارند. روسیه و چین متحد استراتژیک ایران در معادلات جهانی هستند و بارها و بارها در قطعنامه‌های شورای امنیت در مقابل غرب ایستادند. کشورهای آسیای میانه نیز (قزاقستان، ازبکستان و تاجیکستان) نیز حوزه فرهنگی ایران محسوب می‌شوند.
‌● پیشینه شانگهای و روند شکل‌گیری آن:
شکل‌گیری شانگهای به روابط چین و شوروی سابق در دهه ۱۹۸۰ بازمی‌گردد که روابط دو کشور از آن زمان تاکنون مسیر پیشرفت و هماهنگی را طی نموده است. پس از فروپاشی شوروی سابق روابط دو کشور وارد مرحله حساسی شد و چین توانست از این فرصت بهره‌برداری نماید بویژه آنکه کشورهای آسیای میانه که تازه از یوغ سلطه روس‌ها رهایی یافتند تمایل داشتند که روابط خود را با چین گسترش دهند تا اهرمی باشد در مقابل تهدیدات احتمالی روس‌ها در آینده. روسیه نیز در آن زمان سعی داشت که به منظور حسن همجواری روابط خود را با چین گسترش دهد. بدین منظور با سران کشورهای چین، روسیه،قزاقستان، تاجیکستان و ازبکستان، گروه سران پنج شانگهای را در چین تشکیل داد (آوریل ۱۹۹۶.)
سپس به منظور اتمی‌سازی شانگهای ۵ اجلاس‌های متعددی را برگزار نمودند که مهمترین آنها عبارتند از:
- اجلاس اول شانگهای آوریل ۱۹۹۶
- اجلاس دوم شانگهای آوریل ۱۹۹۷ مسکو
- اجلاس سوم شانگهای ژوئیه ۱۹۹۸ آلماتی قزاقستان
- اجلاس چهارم شانگهای اوت ۱۹۹۹ در بیشکک قزاقستان
- اجلاس پنجم شانگهای ژوئیه ۲۰۰۰ دوشنبه تاجیکستان
- اجلاس ششم سران در شانگهای و در سال ۲۰۰۱ (رسما نام سازمان همکاری شانگهای پذیرفته شد)
- اجلاس هفتم مسکو ۲۰۰۲
- اجلاس هشتم ژوئن ۲۰۰۳ در مسکو.
در اجلاس هشتم ارکان این سازمان پیش‌بینی شد و نهادهای مختلفی مانند شورای سران شانگهای، شورای وزیران امور خارجه، هماهنگ‌کنندگان ملی، دبیرخانه سازمان و نمایندگان دائمی اعضا نزد سازمان ایجاد شد. علاوه بر آن کمیته اجرایی و نیز تشکیلات ضد تروریستی شانگهای و استقرار نیروهای واکنش سریع در بیشکک ایجاد شد.
اهداف شانگهای
در بند ۲ اعلامیه شانگهای اهداف این سازمان به شرح زیر است:
- تقویت اعتماد متقابل، دوستی و حسن همجواری میان اعضا
- تشویق همکاری‌های موثر سیاسی، تجاری، اقتصادی، علمی، فنی، فرهنگی، آموزشی، انرژی، حمل‌ونقل، محیط زیست، و ...
- تعهد به تلاش‌های مشترک برای تامین صلح، امنیت و ثبات در منطقه
- ایجاد نظم سیاسی و اقتصادی بین‌المللی جدید، دموکراتیک، منصفانه و منطقی.
- تقدم “نظم منطقه‌ای”، تنظیم برنامه‌های اقتصادی و تجاری چندجانبه (بند ۹ اعلامیه)
- همکاری‌های بین‌المللی و حفظ توازن و ثبات استراتژیک جهانی.
پس ا زتشکیل شانگهای کشورمان ایران، هندوستان، پاکستان، مغولستان و افغانستان خواهان پیوستن به این سازمان شدند. این کشورهاخواهان ایفای نقش بین‌المللی در معادلات منطقه‌ای و حفظ توازن در برابر یکدیگر هستند که می‌خواهند در چارچوب‌های متقابل سیاسی، اقتصادی و امنیتی آن را به انجام برساند.
کشورهای عضو این پیمان هر کدام به‌نوعی دنبال یک‌سری اهداف هستند. چین، کشورهای آسیای میانه و روسیه هر کدام بنا به ضرورت‌های منطقه‌ای و جهانی خواهان ایفای نقش ویژه خود در این سازمان هستند و سعی دارند در چارچوب همکاری منطقه‌ای اهداف خود را پیش ببرند. در این میان کشورهای هندوستان، پاکستان، جمهوری اسلامی ایران، مغولستان و افغانستان سعی دارند که با پیوستن به این سازمان به ایفای نقش بپردازند. این کشورها خواهان عضویت دائمی در این سازمان هستند و غیر از افغانستان، کشورهای دیگر عضو ناظر این سازمان هستند.
دلیل اصلی که این کشورها خواهان عضویت در سازمان جدید هستند بیشتر از معادلات منطقه‌ای ناشی می‌شود که با آن مواجه‌اند. به‌طور مثال پاکستان به خاطر رقیب سنتی خود هندوستان و برعکس، خواهان ارزیابی خواسته‌های خود هستند و سعی دارند از یکدیگر عقب نمانند. کشور افغانستان از آنجا که مرز مشترک با تاجیکستان دارد می‌تواند یک نقش اساسی را در این پیمان ایفا نماید. چون از آنجا که براساس منشور شانگهای کشورهایی که مرز مشترک با شانگهای ندارند نمی‌توانند به عضویت دائم درآیند، افغانستان می‌تواند نقش یک پل ارتباطی را ایفا نماید که می‌تواند به گسترش سازمان کمک نماید و از این طریق جمهوری اسلامی ایران نیز به عضویت دائم شانگهای درآید. جمهوری اسلامی ایران نیز یک قدرت منطقه‌ای است که می‌تواند در معادلات منطقه‌ای و سیاست نگاه به شرق جایگاهی اساسی در پیمان شانگهای پیدا کند. این کشور دارای بزرگترین میدان مستقل گازی جهان در پارس جنوبی و دومین ذخایر گازی در جهان است و یکی از اعضای تاثیرگذار سازمان کشورهای تولیدکننده نفت، اوپک می‌باشد.
ایران همچنین کشوری است که دارای سیاست تهاجمی در حال حاضر و در گذشته نیز دیدگاهی ضد امپریالیسم‌محور داشته است و از این جهات می‌تواند نقش مهمی در تنش بین شرق و غرب داشته باشد بویژه آنکه شانگهای سازمانی است که مخالف گسترش ناتو به شرق می‌باشد.
کشورهای هند و پاکستان نیز می‌توانند با پیوستن به شانگهای از چالش بر سر کشمیر و ضدیت با یکدیگر دوری کنند و با استفاده از تز همکاری و همبستگی منطقه‌ای به جای همبستگی ملی روند منطقه‌گرایی را تثبیت نمایند.
اجلاس امسال کشورهای عضو شانگهای درحالی برگزار می‌شد که آسیای میانه و قفقاز با بحران و جنگ روسیه و گرجستان بر سر اوستیای جنوبی روبرو است و روسیه رقابت استراتژیک خود را با غرب شدت بخشیده است. واژه‌های “جنگ سرد دوم”، “جنگ سرد دیگر” و ... بارها و بارها در محافل خبری و تحلیلی شنیده شد.
جمهوری اسلامی ایران با سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ که در پیش روی دارد می‌تواند با استفاده از الگوی توسعه اقتصادی چین زمینه‌های تحقق این چشم‌انداز را مهیا نماید و پیوستن به شانگهای ایران را عملا به صورت هم‌پیمان چین درخواهد آورد. گرچه برخی از ناظران سیاسی معتقدند که این پیمان یک پیمان خشکی‌محور می‌باشد و ایران یک کشور دریامحور قلمداد می‌شود اما باید گفت که با توجه به موضع‌گیری غربی‌ها برای انزوای ایران اسلامی و تصویب قطعنامه‌های ۱۷۳۷ ، ۱۷۴۷ ، ۱۸۰۳ و تلاش برای تصویب قطعنامه‌های جدید، عضویت احمدی‌نژاد در اجلاس دوشنبه تاجیکستان و تلاش برای تبدیل عضویت ناظر ایران به عضویت دائم یک اقدام صحیح بین‌المللی محسوب می‌شود که می‌تواند از چالش‌های احتمالی غرب با ایران موثر باشد. علاوه بر آن نشست سه جانبه ایران، افغان و تاجیک می‌تواند اتحادیه‌ای از کشورهای فارسی‌زبان را به وجود آورد که به لحاظ فرهنگی اقدامی فرهنگی محسوب می‌شود.
در پایان باید گفت که هم اتحاد با کشورهای فارسی‌زبان و هم حضور در اجلاس دوشنبه و نیز تقویت روابط استراتژیک با روسیه و چین می‌تواند ازتوطئه علیه ایران که غرب و در راس آن آمریکا درصد اجرای آن می‌باشد جلوگیری کند.

هادی محمدی‌فر

منبع : روزنامه رسالت