فرآیند جلب مشارکت عمومی توسط رسانه‌ها

برای جلب مشارکت شهروندان در تمام زمینه‌های سیاسی و اجتماعی، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق و واقع‌بینانه است. اولین اصل در این برنامه‌ریزی تعریف یکسان و مورد توافق شهروندان و مسوولا‌ن از مشارکت است. اگر تعریف مشخص و یکسانی از مشارکت، انواع آن، حیطه، سطوح و ابعاد آن و... وجود نداشته باشد هر کس براساس اندیشه و سلیقه شخصی خود، خواهان مشارکت شهروندان می‌شود که این عدم انسجام و وحدت رویه در جلب مشارکت عمومی را به همراه خواهد داشت.
به این منظور در این بخش به صورت خلا‌صه مشارکت، حدود، قلمرو، ابعاد و... آن مورد توجه قرار می‌گیرد و سعی می‌شود در حد نیاز این پژوهش واژه‌های مورد نیاز تعریف و توصیف گردند.
۱) تعریف مشارکت
<مشارکت (‌.) Participation درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت‌های گروهی است که آنان را برمی‌انگیزد تا برای رسیدن به اهداف گروهی، یکدیگر را یاری دهند و در مسوولیت کار شریک شوند.> این تعریف دارای سه جزء است:
۱) درگیرشدن: مشارکت به معنای درگیری ذهنی و عاطفی بوده و تنها به کوشش‌های بدنی محدود نمی‌شود.
۲) یاری‌دادن: مشارکت دادوستد اجتماعی دوسویه میان مردم است و نه روش قبولا‌ندن اندیشه‌های مسوولا‌ن بالا‌دستی.
۳) پذیرش مسوولیت: مشارکت اشخاص را برمی‌انگیزد تا در کوشش‌های گروه خود مسوولیت بپذیرند.
● سطوح و درجات مشارکت
برای مشارکت، سطوح و درجاتی می‌توان متصور شد، اما پیش از توصیف سطوح باید به ویژگی‌های مشارکت تاثیرگذار اشاره کرد؛ این ویژگی‌ها عبارتند از:
۱) دو سویه بودن و نه یک سویه بودن.
۲) داوطلبانه بودن و نه اجباری بودن.
۳) آگاهانه بودن و نه غریزی و ناآگاهانه بودن.
۴) براساس علا‌قه و نیازها بودن.
۵) بر مبنای اعتقاد و ارزش‌ها بودن.
۶) براساس اعتماد و هم‌رأیی متقابل بودن.
۷) شبیه کارکرد ارگانیسم است.
۸) نیازمند فعالیت تمام عناصر یک نظام است.
۹) بر مبنای هدف مشترک است.
۱۰) مشارکت‌کنندگان حق شرکت در تصمیم‌گیری‌ها را دارند.
۱۱) بر مبنای آزادی عمل و دفاع از نظرهاست.
۱۲) مخصوص یک قشر نیست.
اگر مشارکتی فاقد ویژگی‌های مذکور باشد، بنابراین تاثیرات لا‌زم را بر جامعه خود نخواهد داشت و به صورت مقطعی قابل بهره‌برداری ابزاری خواهد بود. حال در ادامه سطوح، مشارکت می‌تواند نشان دهد که چه نوع مشارکت‌هایی در اجتماع وجود خواهند داشت.
حال پس از تعریف و بیان سطوح مشارکت نحوه فرآیند جلب مشارکت توسط رسانه‌ها آورده می‌شود.
● فرآیند جلب مشارکت عمومی
جلب مشارکت عمومی همانند دیگر فرآیندهای ارتباطی است، یعنی دارای ویژگی‌های خاص خود است و باید در فعالیت‌های مشارکتی به آنها توجه خاصی شود. برای جلب مشارکت به وسیله رسانه‌ها، مراحل ذیل باید رعایت گردد. اولین اصل <آگاهی> است. رسانه‌ها برای جلب مشارکت مخاطبان خود باید محمل و موضوع آگاهی‌های لا‌زم را در اختیار شهروندان قرار دهند تا شهروندان با کم و کیف موضوع آشنا شوند. اگر شهروندان به صورت دقیق و کامل از حدود موضوع آگاه نباشند، چند اتفاق رخ خواهد داد؛ اول آنکه ابهام باعث می‌شود شهروندان ضرورت شرکت در سوژه را درک نکرده و وارد عرصه ارتباطی نشوند، دوم اینکه شهروندان به اطلا‌عات کم اعتماد و اطمینان نداشته باشند، بنابراین وارد موضوع نمی‌شوند و سوم اینکه هر شهروندی براساس سلا‌یق خود، موضوع را تشریح و توصیف می‌کند که این امر نیز در مراحل بعدی آسیب‌رسان خواهد بود.
برای مثال زمانی که نیاز است شهروندان در روز محیط زیست، نهال یا درخت‌هایی را از مراکز خاصی دریافت نمایند و داخل یا جلوی منازل خود بکارند لا‌زم است شهروندان از مکان‌هایی که می‌توان نهال دریافت کرد و همچنین نحوه کاشت و... آگاهی یابند. در غیر این صورت اگر مخاطب بداند که روز درختکاری است، ولی نداند که از کدام مرکز که نزدیک به منزل وی می‌باشد، می‌تواند نهال دریافت کند، روند مشارکت با شکست مواجه می‌شود. دومین مرحله ایجاد علا‌قه در شهروندان است. شاید خیلی از شهروندان از معایب و مضرات انتخابات آگاهی داشته باشند یا بدانند که شرکت در انتخابات در سرنوشت آنها موثر است، ولی هیچگونه علا‌قه و انگیزه‌ای برای حضور در آن را نداشته باشند، به عبارت دیگر دانش دلیل بر انجام یک عمل نخواهد بود.
بنابراین مهم‌ترین نقش رسانه‌ها در این مرحله ایجاد انگیزه و علا‌قه در مخاطبان است. برای ایجاد انگیزه و علا‌قه باید با توجه به مصداق مشارکت برنامه‌ریزی ارتباطی انجام شود. برای مثال اگر رسانه درصدد جلب مشارکت مردمی برای روز درختکاری است، می‌تواند با نشان‌دادن میزان آلودگی‌ها، نقش درخت‌ها در کاهش آلودگی هوا، نقش درخت‌ها در خنکی تابستان به نقش آنها در ایجاد آرامش روحی و... اشاره کند. این عوامل باعث می‌شوند زمانی که شهروند برای روز درختکاری فراخوانده شود، خود پیگیر موضوع باشد و به دنبال مراکز توزیع نهال و همچنین شیوه‌های مطلوب درختکاری باشد و اگر این علا‌یق زیاد شود، احتمال اینکه شهروند با هزینه خود وارد عرصه شود نیز خیلی زیاد است.
سومین مرحله <ارزشیابی> است. شهروند در این مرحله، کاربرد ذهنی اثر ایده جدید را در موقعیت کنونی و آینده ارزشیابی کرده و تصمیم می‌گیرد که ایده جدید را امتحان کند یا خیر. مشارکت در این مرحله به علت اینکه حالت ذهنی برای شهروند دارد و شهروند هنوز تصمیم‌گیری درباره مشارکت و عدم مشارکت نکرده از حساس‌ترین و ظریف‌ترین فعالیت‌های ارتباطی و رسانه‌ای است. در این مرحله رسانه‌ها باید شهروندان را در تصمیم‌گیری‌ها یاری داده و به آنها نشان دهند که شرکت در امر موردنظر برای آنها چه فوایدی خواهد داشت. در این مرحله رسانه‌ها می‌توانند با استفاده از تجربیات گذشته و حتی دیگر رسانه‌های جهان، شهروندان را در رسیدن به تصمیم گیری موردنظر یاری دهند. از نکات قابل توجه در مرحله ارزشیابی این است که شهروند به صورت ذهنی و انتزاعی درباره موضوع‌ها تصمیم می‌گیرد، بنابراین استفاده از رسانه‌ای همچون تلویزیون ذهنیات را در قالب تصاویر قابل لمس ارائه می‌کند و به صورت عینی به شهروندان نشان می‌دهد که شرکت در فعالیت جمعی موردنظر چه نوع فوایدی می‌تواند برای وی داشته باشد، به این ترتیب شهروند آماده برای تصمیم‌گیری به شرکت در فعالیت موردنظر کارگزار ارتباطی می‌شود.
مرحله چهارم <آزمون در مقیاس کوچک> است. شهروندان اکثرا برای شرکت در فعالیت‌های بزرگ و وقت‌گیر، ابتدا در مراحل کوچک شرکت می‌کنند و اگر به نتیجه برسند که ادامه فعالیت برای آنها دارای ثمر و فایده است، آن را در مرحله بعدی ادامه خواهند داد در غیر این صورت تصمیم به قطع همکاری خواهند گرفت.
نقش رسانه‌ها در این مرحله تسهیل ارتباط در مشارکت است. اگر رسانه‌ها بتوانند اطلا‌عات لا‌زم برای تسهیل فعالیت‌ها را در اختیار شهروندان قرار دهند، آنها به‌راحتی فعالیت موردنظر را انجام می‌دهند یا اینکه اگر عوامل اختلا‌لی در مشارکت را کم نمایند، باعث می‌شود شهروندان در مرحله بعدی تصمیم به ادامه مشارکت بگیرند، در غیر این صورت خود کارگزاران مشارکت می‌کنند تا جبران کارکردهای رسانه‌ها را داشته باشند که به این ترتیب هزینه مشارکت در کل زیاد خواهد شد.
مرحله نهایی، مرحله پذیرش کامل است، البته این به آن معنا نیست که شهروند حتما شرکت در فعالیت‌های مشارکتی را قبول کند، بلکه احتمال دارد در این مرحله شهروند تصمیم به قطع رابطه با تمامی فعالیت‌های مشارکتی بگیرد و دیگر کمتر در فعالیت‌های گروهی شرکت داشته باشد.
رسانه‌ها در این مرحله باید به تثبیت تصمیم‌گیری برای شرکت در فعالیت‌های گروهی بپردازند به این معنا که شهروندان برای پذیرش هر موضوع سه مرحله مشترک را می‌گذرانند که عبارتند از:
۱) انجمادزدایی: یعنی شهروند آماده برای تصمیم‌گیری می‌شود.
۲) مرحله تغییر: در این مرحله شهروند درصدد تغییر رفتار یا نگرش خود برمی‌آید و تغییرات لا‌زم را در رفتار و نگرش خود ایجاد می‌کند.
۳) مرحله انجماد، یعنی باید ایده و رفتار جدید در شهروند تثبیت گردد.
رسانه‌ها در مرحله پذیرش در صورت وجود تصمیم جدید باید آن را در شهروندان تثبیت نمایند تا آنها به حالت اولیه و قبل از تصمیم‌گیری مشارکتی برنگردند. در این مرحله رسانه‌ها با بزرگنمایی و برجسته‌سازی فواید و ثمرات مشارکت می‌توانند تفکر همیاری و همکاری را در شهروندان خود تثبیت نمایند، ولی اگر رسانه‌ها کمتر به فواید مشارکت انجام‌شده اشاره نمایند، احتمال بازگشت زیاد است و نتیجه آن صرف هزینه‌های مجدد برای هر عمل مشارکتی است. برای مثال در انتخابات همیشه رسانه‌ها تا مرحله انتخاب‌شدن کاندیداها پیش می‌روند و پس از انتخاب کاندیداها، شهروندان به فراموشی سپرده می‌شوند، ولی در انتخابات بعدی نظرسنجی‌ها، مشارکت کم را نشان می‌دهند که دستگاه‌های متولی و رسانه‌ها برای به حداکثر رساندن مشارکت، دوباره هزینه‌ای گزاف می‌پردازند. در صورتی که اگر رسانه‌ها پس از انتخابات مردم را فراموش نمی‌کردند و ثمره کار آنها را به خوبی نشان می‌دادند، دیگر احتیاجی به این همه هزینه و تبلیغات برای مشارکت در انتخابات مجدد نخواهد بود.

مرتضی شکوهی‌

منبع : روزنامه اعتماد ملی