حفظ منابع، حفظ رشد

یکی از مهم‌ترین سوال‌های زمانه ما تطابق با رشد اقتصادی جهانی است، خصوصا در کشور‌های در حال توسعه که درگیر قیدوبند‌های شدیدی در حوزه انرژی، غذا، زمین و آب هستند.
قیمت کالا‌ها در سرتاسر جهان در حال افزایش است. این افزایش قیمت نه تنها غذا و انرژی را در بر گرفته بلکه به فلزات، زمین‌های قابل کشت و مزروعی، آب شیرین و دیگر نهاده‌های لازم برای رشد هم سرایت کرده که صد البته دلیل اصلی آن فشار تقاضا بر روی منابع محدود در دنیا است. نرخ رشد اقتصاد جهانی نیز تحت فشار قیمت ۱۳۵ دلاری نفت و دو برابر شدن قیمت غلات در یک سال اخیر، رو به افول گذاشته است. برای حفظ پیشرفت اقتصاد جهان، یک استراتژی رشد جدید لازم است. مساله اصلی این است که اقتصاد جهان به قدری بزرگ شده که در حال رویارویی با محدودیت‌هایی است که قبلا تجربه نشده بودند. جمعیت حال حاضر دنیا ۷/۶میلیارد نفر است و هر ساله حدود ۷۵میلیون نفر به این رقم افزوده می‌شود که اغلب این افزایش جمعیت در فقیرترین کشور‌های جهان اتفاق می‌افتد. سرانه تولید به ازای هر فرد در سطح قیمت معین بطور میانگین در دنیا حدود ۱۰۰۰۰ دلار است یعنی تولید کل دنیا چیزی در حدود ۶۷‌هزار‌میلیارد دلار است. الیته باید در این بین به شکاف عمیق میان کشور‌های غنی با سرانه ۴۰۰۰۰دلار و کشورهای فقیر با سرانه ۱۰۰۰دلار یا کمتر اشاره کرد. اما بسیاری از کشور‌های فقیر، به عنوان مثال چین و هند، با بهره‌گیری و استفاده از تکنولوژی‌های روز موفق به دستیابی به نرخ رشد‌های فوق‌العاده‌ای شده‌اند. همین امر منجر به نرخ رشد ۵‌درصدی اقتصاد جهانی در سال‌های اخیر شد. نرخی که باعث دو برابر شدن حجم اقتصاد دنیا در ۱۴ سال می‌شود.
این امر در صورتی امکان‌پذیر است که نهاده‌های کلیدی و لازم برای رشد به میزان کافی عرضه شوند و تغییرات آب و هوایی ناشی از اقدامات انسان خنثی شوند. اگر عرضه نهاده‌های حیاتی متوقف شود یا شرایط جوی ناپایدار گردد، قیمت‌ها به شدت افزایش می‌یابد، تولید صنعتی و مخارج مصرف‌کننده کاهش خواهد یافت و رشد اقتصاد جهانی کند خواهد شد یا شاید به شدت افول کند.
بسیاری از طرفداران بازار آزاد این ایده را که قیود و محدودیت‌های منابع طبیعی منجر به یک کاهش قابل توجه در رشد جهانی خواهد شد را به استهزا می‌گیرند. به عقیده آنان ترس از پایان یافتن منابع به خصوص غذا و انرژی حدود ۲۰۰ سال است که با ما است ولی هیچ گاه ما را از پای در نیاورده است. در واقع محصولات سریع‌تر از جمعیت رشد کرده‌اند. این دیدگاه از جهاتی درست است. فن‌آوری‌های بهتر این امکان را به دنیا داده است که به رشد خود بر خلاف وجود محدودیت‌های شدید منابع در گذشته ادامه دهد. اما به چهار دلیل این خوش‌بینی دیگر جایی ندارد. اول اینکه تاریخ نشان داده است که چگونه محدودیت‌های منابع می‌تواند اخلال در رشد اقتصاد جهان ایجاد کند. پس از جهش قیمت نفت و انرژی در ۱۹۷۳، رشد جهانی از حدود ۵‌درصد میان سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۳ به حدود ۳‌درصد در سال‌های ۱۹۷۳ تا ۱۹۸۹ رسید.
دوم، اقتصاد دنیا بسیار حجیم تر از گذشته شده است به طوری که افزایش شدید تقاضا برای کالاهای اساسی و نهاده‌های انرژی را به دنبال داشته است. سوم، در گذشته بسیاری از نهاده‌ها با هزینه بسیار کم برای استفاده ما فراهم بود، در حالی که دیگر چنین نیست. نفت ارزان دیگر وجود ندارد. تهیه آب‌های زیرزمینی بسیار مشکل شده و زمین هم در حال کمیاب شدن است و چهارم اینکه پیشرفت‌های تکنولوژیک ما در گذشته حقیقتا باعث محافظت از منابع نشده بلکه انسان را قادر ساخته که این منابع را با کمترین هزینه استخراج و استفاده کند و پایان‌پذیری آنها را سرعت بخشد.
با نگاهی به آینده متوجه خواهیم شد که اقتصاد جهانی نیازمند معرفی فن‌آوری‌های جدید در جهت حفظ انرژی، آب، زمین و...است تا ما را قادر سازد که از گونه‌های جدید انرژی تجدید پذیر (مانند خورشیدی و بادی) و با هزینه کمتر استفاده کنیم. البته چنین فن‌آوری‌هایی وجود دارد و حتی موارد بهتری نیز امکان ارائه دارد اما یک مشکل اساسی این است که اینگونه فن‌آوری‌های جایگزین بسیار گرانتر از فن‌آوری‌هایی حاضر هستند.
برای مثال کشاورزان در سرتاسر دنیا می‌توانند مصرف آب را با تبدیل آبیاری سنتی به آبیاری قطره‌ای بطور چشمگیری کاهش دهند. در آبیاری قطره‌ای، آب از طریق لوله‌هایی مستقیما به سمت گیاه در حال رشد هدایت می‌شود. اما در عین حال باید اشاره کرد که سرمایه‌گذاری در آبیاری قطره‌ای به طور کلی بسیار گران‌تر از دیگر روش‌های کم بازده است. کشاورزان فقیر احتمالا با کمبود سرمایه برای سرمایه‌گذاری مواجهند یا شاید با کمبود انگیزه لازم برای این تغییر مواجهند. خصوصا در مواردی مانند استفاده از منابع آب عمومی رایگان یا استفاده از یارانه‌های دولتی در روش موجود.
مثال‌هایی از این دست فراوانند. با سرمایه‌گذاری بیشتر، امکان افزایش بازدهی زمین بیشتر خواهد بود و انرژی کمتری برای اتومبیل‌ها و سرد یا گرم کردن ساختمان‌ها مصرف خواهد شد. با سرمایه‌گذاری‌های جدید در تحقیق و توسعه، دستیابی به فن‌آوری‌های جدید هم محقق می‌شود اما با این اوصاف در فن‌آوری‌های حافظ منابع هنوز در مقیاس کافی سرمایه‌گذاری نمی‌شود که از مهم‌ترین دلایل آن می‌توان به نبود انگیزه‌های کافی در بازار و نیز عدم همکاری کافی دولت‌ها برای استفاده از این فن‌آوری‌ها اشاره کرد. اگر مسیر کنونی را ادامه دهیم و سرنوشت را به بازار‌ها و دولت‌هایی که بر سر غذا و انرژی کمیاب با هم در رقابت اند بسپاریم، رشد جهانی تحت فشار محدودیت‌های منابع کاهش خواهد یافت. اما اگر دنیا به سمت تحقیق، توسعه و گسترش فن‌آوری‌های حافظ منابع و منابع انرژی تجدید پذیر گرایش پیدا کند، آنگاه می‌توان به پیشرفت اقتصادی سریع دست یافت.
از بهترین نقاط شروع برای حرکت در این مسیر مذاکرات بر سر مسائل آب و هوایی و جوی است. کشور‌های ثروتمند باید متعهد به تامین مالی یک برنامه معظم توسعه فن‌آوری شوند که در برگیرنده مسائلی چون انرژی‌های تجدید پذیر، خودروهای کم مصرف، ساختمان‌های پاک و یک برنامه انتقال فن‌آوری به کشور‌های در حال توسعه خواهد بود. چنین تعهدی همچنین یک اطمینان قاطع به کشور‌های فقیر می‌دهد مبنی بر اینکه کنترل شرایط جوی و آب و هوایی مانعی بر سر توسعه اقتصادی بلند مدت آنها نخواهد بود.

جفری ساکس
مترجم: فاطمه فلاح
جفری ساکس استاد اقتصاد در دانشگاه کلمبیا و رییس موسسه زمین(Earth Institute) در این دانشگاه است. او همچنین در حال حاضر مشاور مخصوص بان‌کی‌مون (دبیرکل سازمان ملل) و بنیان گذار و رییس موسسه Millennium Promise Alliance که قصد ریشه‌کنی فقر شدید و گرسنگی را در دنیا دارد، می‌باشد. از افتخارات وی ریاست بر پروژه‌هزاره سازمان ملل در طی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۶ است. از او به عنوان یکی از جوان‌ترین پرفسورهای اقتصاد در دانشگاه ‌هاروارد نام برده می‌شود. وی همچنین در میان صد فرد تاثیرگذار در دنیا به انتخاب مجله تایمز قرار گرفته است

منبع : روزنامه دنیای اقتصاد