خراطی

خراطی چوب یكی از صنایع دستی سنتی ایران است كه از زمانهای قدیم در این مرزوبوم رواج داشته و به طور معمول در مناطقی از كشور كه چوب در آنجا بیشتر یافت میشود رایج است زیرا ماده اولیه ی عمده ی آن چوب می باشد چوب های مورد استفاده در خراطی شامل گردو، نارون، توسكا، زبان گنجشك ، بید، چنار، چوب سفید، كهور گلابی، كیكم و …. می باشد و در دزفول نوعی چوب به نام جغ نیز مورد مصرف صنعتگران قرار می گیرد از دیگر مواد اولیه ی مصرفی در صنعت خراطی می توان سریشم ، لاك الكل ، و لاك سلولزی را نام برد.

ابزار كار صنعتگران شامل سوهان – چاقو – تیشه – مته ی دستی – چكش – گیره – سندان –اره – انبردست – چرخ سمباده و … است .
در حال حاضر در كارگاه ها از دستگاه های خراطی برقی نیز استفاده می شود.
محصولاتی كه حاصل كار صنعتگران می باشد به صورت عصا، عصای تعلیمی ، می قلیان ،‌ چوب سیگار،‌ تنه ی قلیان ، وردنه و سایر اشیاء خراطی شده تجلی می نماید.
مناطقی از كشور كه در آن ها صنعت خراطی رواج دارد عبارت است از:
۱ – شهرستان ایرانشهر از توابع استان سیستان و بلوچستان كه تعدادی كارگاه در آنجا وجود دارد و مواد اولیه ی مصرفی آن را چوب كهور كه در بمپور به فراوانی یافت می شود ، تشكیل می دهد.
۲ – در استان آذربایجان غربی و مركز عمده ی خراطی شهرهای ارومیه و بخش بوكان از توابع شهرستان مهاباد می باشد.
۳ – در استان كردستان ، شهرهای سنندج و بانه و سقز از مراكز خراطی محسوب می شود.
۴ – در كرمان هم تعدادی كارگاه خراطی دایراست مخصوصاً‌ عده یی از عشایر در این منطقه با وسایل ساده و ابتدایی مبادرت به تولید انواع كالاهای چوبی می نمایند.
۵ – در شهرستان دزفول از استان خوزستان تعدادی كارگاه خراطی دایر و مشغول بكار است و جوب مورد مصرف دست اندركاران آن نوعی چوب به نام جغ است كه در باغات اطراف یافت می شود.
۶ – در شهرستان رشت نیز تعدادی كارگاه خراطی چوب با استفاده از چرخ خراطی به تولید گلدان،‌ كاسه و دیگر انواع محصولات چوبی مبادرت می نمایند.
۷ – در شهرهای ساری – چالوس – و ساقی كلایه تعدادی كارگاه خصوصی به تولید انواع شمعدان، گلدان، شكلات خوری و زیر سیگاری مشغولند و ضمناً پایه میز و مبل و غیره را خراطی می كنند.
۸ – در نطنز و حومه هم حدود ۱۰ كارگاه خراطی وجود دارد كه تولیدات آن ها عمدتاً چوب میانه ی قلیان می باشد و چون دارای مصرف محلی نیست تماماً به تهران و قم به فروش می رسد و تنها در كارگاه این منطقه كه هنوز به شیوه ی سنتی اداره می گردد با استفاده از چوب گردو و گلابی وسایلی از قبیل قندان و سایر ظروف مصرفی ساخته می‌شود.
مراحل تولید در كارگاههای خراطی به قرار ذیل می باشد:
۱ – انتخاب نوع چوب در ارتباط با كالای تولیدی
۲ – برش چوب به وسیله ی اره ی نواری و رنده به اندازه ی مورد نیاز شیئی كه ساخت آن مورد نظر است .
۳ – بستن چوب بریده شده به دستگاه خراطی و گرد كردن آن و یا اصطلاحاً به صورت نیمه كاره درآوردن آن.
۴ – در این مرحله چنانچه تولید كالائی توخالی مورد نظر باشد، كار نیمه كاره را به وسیله سه نظام به دستگاه خراطی بسته و توی آنرا خالی می كنند.
۵ – مرحله پنجم تكمیل كار نیمه كاره و پرداخت قسمت خارجی آن توسط سمباده می باشد و بعد از آن محصول را كیلركاری نموده و به بازار عرضه می كنند.
منابع تأمین چوب در كارگاههای خراطی بیشتر باغهای اطراف شهرها و یا جنگل می باشد.
در استان گیلان بیشتر كارهای تولیدی شامل انواع شكلات خوری، گلدان، قندان ، آجیل خوری ، عصا و …. می باشد.
تولیدات ارومیه بیشتر زاویه دار می باشد و اقسام شكلات خوری ، پایه آباژور و رحل قرآن و … را شامل می شود. دزفول كارهایش شبیه گیلان است و چیزهای دیگری مثل قلیان ، سرقلیان و مشابه آن تولید میشود. تولیدات كردستان نیز نقریباً شبیه ارومیه می باشد.

ناشر:سازمان صنایع دستی ایران

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران