دست های آلوده

● كلود شابرول سیاست و سرمستِ قدرت
چهل وهشت سال است كه دارد فیلم می سازد. دو سالِ دیگر می شود پنجاه سال، یعنی نیم قرن. و تازه پیش از آن مُنتقدِ سینما بوده است؛ یكی از جوان های پُر شر و شوری كه علیه «سینمای بابابُزرگ ها» قیام كردند. او هم یكی از آنهایی كه بود كه در «كایه دو سینما»ی سیاه و سفید، نقد می نوشت. درباره فیلم هایی اظهارِنظر می كرد كه دوستشان داشت، فیلم هایی كه چیزی از یك كلاسِ درس كم نداشتند. یكی از علاقه هایش، سینمای «آلفرد هیچكاك» بود. او هم مثلِ باقی رُفقایش، دنیای سینمایی هیچكاك كبیر را به دنیای واقعی ترجیح می داد. این بود كه بارها برای مُصاحبه با او پیش قدم شد و سرِ صحنه فیلم هایش رفت تا واقعیتِ فیلمسازی را از نزدیك ببیند.
«كلود شابرولِ» (Claude Chabrol) هفتادوشش ساله، هنوز سرِحال است، جوان تر از جوان ها. دست كم سالی یك فیلم می سازد و نامش، تضمینی است برای آنها كه می خواهند «فیلم» ببینند. شابرول، یكی از سه تفنگدارِ موجِ نوی سینمای فرانسه است (دو نفرِ دیگر، فرانسوا تروفوی فقید و ژان لوك گُدارِ كبیر هستند)، اما زیرِ عُنوانِ موجِ نو زندگی نمی كند. از همان سال هایی كه موجِ نویی ها بنای ناسازگاری را با هم گذاشتند و هركسی سازِ خودش را زد، چیزی به نامِ موجِ نو، اندك اندك، كم رنگ شد.
تروفو دلش می خواست همه داستان های موردِ علاقه اش را به فیلم بَدَل كند، داستان هایی درباره دلدادگی، درباره مِهر و مُحبّتی كه آدم ها نثارِ هم می كنند. گُدار، هوسِ سیاست به سرش زده بود و می خواست فیلم هایی بسازد كه چیزی كم از رساله های انقلابی/ فلسفی نداشته باشند. می خواست با پولی كه از تهیه كننده ها می گیرد، به چپ های مُبارز كمك كند تا ریشه سرمایه داری را بسوزانند. و كلود شابرول هم موقعیتی شبیه تروفو داشت، می خواست فیلم بسازد، نه این كه واردِ بازی های سیاسی شود. درست است كه همه آنها در صفِ اوّلِ تظاهرات های دانشجویی سالِ ۱۹۶۸ بودند، اما به یك اندازه سیاست را چاشنی فیلم هایشان نكردند. شابرول می گوید: «نمی دانم چه شد. عده ای بلند شدند و شعار دادند و تظاهرات كردند. ما هم بودیم، تقریباً همه موجِ نویی ها.
اما آن مُشت هایی كه بالا رفته بودند و اعتراض می كردند، ناگهان پایین آمدند و ماجرا تمام شد. من طرفدارِ مُشت های گره كرده نیستم، طرفدارِ آرامشم. ولی در كنارِ بقیه بودم و مُشت هایم را گره كردم. همه چیز به یك فیلمِ سینمایی شبیه بود. شروع شد، اوج گرفت و به پایان رسید. روحیه من و فیلمسازهای دیگر، روحیه انقلاب كردن نیست. شاید یكی دو نفر از این كار لذّت می بردند، ولی حسّ كردم كارِ من نیست. ما طرفدارِ اصلاحیم، نمی شود یك شبه با هیاهو به جایی رسید. بنابراین، سكوت كردم و ادامه دادم.» (تكه هایی كه از حرف های شابرول، یا دیگران در این یادداشت نقل می شود، از مُصاحبه های مُختلف گرفته شده و طبیعتاً ترجمه است.)
● اگر بخواهید می توانید راه را ادامه بدهید
موقعی كه «ساقدوشِ عروس»، فیلمِ ماقبلِ آخرِ شابرول، روی پرده سینماهای فرانسه رفت، «لولای مُقدّس»، ساخته «برتران تاوِرنیه» هم اِكران شد. هم زمانی خوبی بود. آن روزها، مجلّه سینمایی «پرومی یر»، دست به ابتكارِ جالبی زد، شابرول و تاوِرنیه را كنارِ هم نشاند تا درباره سینمای فرانسه حرف بزنند. معلوم است كه دو آدمِ حرفه ای، وقتی درباره موضوعی حرف بزنند كه سال ها است با آن سروكار دارند، حرف های جالبی از آن بیرون می آید. یكی از این حرف ها، چیزهایی بود كه شابرول درباره فیلمسازی در فرانسه گفت.
«به نظرم، تعدادِ آدم هایی كه می خواهند فیلم بسازند، روزبه روز كمتر و كمتر می شود و به عكس، تعدادِ آنهایی كه دوست دارند در سینما باشند، روزبه روز دارد بیش تر می شود. با هم جور درنمی آیند. این مسئله را می شود در فیلم هایی كه می بینیم كاملاً حسّ كرد. آدم های بُزرگ همیشه هستند. ولی امروز، بعضی از كلّه گُنده های فرانسوی نه تنها هیچ چی نیستند، بلكه فیلم های چرت و دری وری هم می سازند. و از آن جایی كه پولِ زیادی خرجِ این فیلم ها می شود، تعادلِ سیستم را به هم می زنند.
من یكی كه برایم مُهم نیست، ولی خب، كمترین چیزی كه آدم از یك فیلمِ تجاری انتظار دارد، این است كه خوب بفروشد.» خودِ شابرول یكی از فیلمساز هایی است كه حسّاسیتِ زیادی روی فروشِ فیلم هایش دارد، روی عَرضه آنها و برخوردی كه سینماروها با فیلمش می كنند. شاید همین حسّاسیت ها است كه باعث شده او پُركارتر از باقی رُفقای زنده اش باشد. بعضی از موجِ نویی هایی كه زنده اند و خیالِ بازنشستگی هم به سرشان نزده، هر دو سه سال یك بار، فرصتی برای فیلم ساختن پیدا می كنند. «همیشه فكر كرده ام كه صندلی های یك سالنِ سینما باید پُر باشند. صندلی خالی، منظره بدی است. درست است كه گاهی زیاد از حدّ ادای «آلفرد هیچكاك» را درآورده ام (به من می گویند هیچكاك فرانسه!) و در حرف هایم به او استناد كرده ام، ولی به نظرم او یكی از معدود كارگردان هایی بود كه می دانست سینما بدونِ تماشاگر وجود ندارد. جایی از قولِ هیچكاك خواندم كه گفته بود كارگردان ها اوّل باید به فكرِ مُخاطب باشند و بعد به فكرِ خودشان. من این حرف را در عمل دیده ام. هر وقت برای دلِ خودم فیلم ساخته ام، كسی به تماشایش نرفته است.»
● سرمستِ قدرت
فیلمِ تازه كلود شابرول یعنی «سرمستِ قُدرت» ( Ivresse du pouvoir&#۰۳۹;L)، یكی از بهترین های فیلم های سالِ فرانسه است (نامِ فیلم را لابُد می شود جورِ دیگری هم ترجمه كرد. سرمستِ قُدرت، صرفاً یك پیشنهاد است.)، یك داستانِ پیچیده و سرشار از تعلیق، درباره زدوبندهای پُشتِ پرده سیاست و مُناسباتِ غریبی كه در آن وادی، بینِ آدم ها برقرار است. مسئله مُهمی كه باعث شد شابرول فیلمی درباره این مُناسبات بسازد، این بود كه فهمید مردانِ پُشتِ پرده، معمولاً، مطمئن هستند كه كسی كاری به كارشان ندارد. برگِ برنده آنها، حضورِ آدم هایی است كه نامی و مقامی بلند دارند.
آدم هایی كه دوست ندارند بدنام شوند نامشان روی زبان ها بیفتد. این است كه جانبِ احتیاط را رعایت می كنند و تا جایی كه می شود، پنهان كاری می كنند. در این صورت، همه چیز را می توان به تعویق انداخت. حتی می توان آدم های مُزاحمی را كه از راه می رسند و كارشان به هم زدنِ همه چیز است، از سرِ راه برداشت. این جور وقت ها می شود دست ها را تكاند و گرد و غبارها را در هوا پخش كرد تا عمومی شوند. حالا چه كسی می تواند به دست های پاك گیر بدهد؟ آدم های مُزاحم برای یافتنِ دست های آلوده باید بیش از حدّ معمول زیرك باشند.
● داستان از چه قرار است؟
قطعاً توضیحی كه خودِ كلود شابرول برای مُعرّفی فیلمش نوشته (یا به هرحال زیرِ نظرِ او نوشته شده)، همه آن چیزهای لازم و ضروری را در خود دارد، هرچند خلاصه است و كمی هم گُنگ به نظر می رسد. (این خلاصه در سایتِ اصلی فیلم، به زبانِ فرانسه موجود است.) «ژَن شارمان كیلمنِ بازپُرس، مسئولِ حلّ و بررسی یك پرونده پیچیده اختلاس و فسادِ مالی است كه رئیسِ یك گروهِ صنعتی را زیرِ سئوال می بَرَد. او به تدریج، در جریانِ تجسس ها و پُرسش هایش می فهمد كه قدرتش در حالِ افزایش است: هرچه بیش تر واردِ اسرار می شود، امكاناتش برای ایجادِ فشار نیز بیش تر می شود. اما در همین زمان، و به همین دلیل، زندگی خصوصی اش، شكننده و مُتزلزل می شود.
و خیلی زود، دو سئوالِ اساسی برایش مطرح خواهد شد: اوّل این كه تا كجا می تواند این قدرت را افزایش دهد، بی آن كه به قدرتی بزرگ تر از خود برخورد نكند؟ و دوم این كه طبیعتِ انسان تا كجا می تواند در برابرِ سرمستی این قدرت مُقاومت كند؟» خُب، كمی بیش از حدّ گُنگ است، نه؟ توضیحِ دیگر درباره كارِ تازه شابرول بی شك با عُنوانِ خودِ فیلم ربط پیدا می كند، با آدم هایی سروكار داریم كه قُدرت، دل و هوش شان را رُبوده است.
مردانِ قدرتمندِ گروهِ «اِلف» (ELF) می دانستند كه برای رهایی از چنگِ قانون، باید مُجریانِ قانون را مُطیعِ خود كنند. وقتی همه چیز بر وفقِ مُرادشان پیش رفت و دنیا به كامِ شان شد، خلافكاری را از حدّ گذراندند و مردانِ سیاست را خریدند تا دستِ همه را آلوده كنند. این بازپُرسی كه دست به آشكاركردنِ رازها می زند و پُشتِ پرده را برای همه قابلِ دیدن می كند، مردی از جنسِ آن ها نیست، زنی است كه شیطنت و شوخ و شنگی در رفتارش عیان است و هیچ اِبایی از این ندارد كه بُزرگ ترها از دستش كفری شوند. چیزی كه برای ژَن شارمان كیلمنِ بازپُرس اهمیت دارد، كشفِ حقیقت است، روكردنِ دست های آلوده و دستبند زدن به آن ها.
● این بازپُرسِ شوخ و شنگ
«ایزابل اوپر» یكی از چند بازیگرِ درجه یك سینمای فرانسه است و هر كارگردانِ فرانسوی كه خیالِ ساختنِ فیلمی خوب داشته باشد، به حضورِ او در فیلمش هم فكر می كند. اوپر، بازیگرِ موردِ علاقه كلود شابرول هم هست. «ضرورتی نمی بینم در این مورد توضیح بدهم! فكر كنید همان طور كه هیچكاك شیفته بازیگرهایش می شد، من هم به بازیگرهایم دل می بندم!
ولی اگر راستش را بخواهید، می توانم خیلی خلاصه بگویم كه اوپر، همه آن چیزی است كه من از یك بازیگر توقع دارم. نیازی به توضیحِ متنِ فیلمنامه ندارد. در حدّ یكی دو كلمه بهش می گویم كه چه طور باید شروع كند و خودش ادامه می دهد. اوپر بداهه پردازِ خوبی هم هست. گاهی دیالوگ هایم را تغییر می دهد، ولی من دلخور نمی شوم.اساساً من به شاد بودن در صحنه فیلمبرداری معروفم! بیشترِ كارگردان ها موقعِ فیلمبرداری، پَكر و دَمَغ اند، ولی من از این كه می بینم اوپر روبه روی دوربینم ایستاده و فقط صدای كاتِ من است كه بازی او را متوقف می كند، كیف می كنم. اما یك مسئله وجود دارد كه از آن سر در نمی آورم، این كه ایزابل اوپر در همه فیلم هایش خوب بازی می كند. پس چرا آن كارگردان ها این قدر عبوس و عصبی اند؟» خب، چندان دور از ذهن نیست كه اوپر هم قدرِ مرتبتِ استادی شابرول را می داند. «كار كردن با كلود شابرول یعنی نهایتِ چیزی كه از سینما می خواهید. شابرول یكی از معدود كارگردان هایی است كه قدرِ بازی خوب را می داند و می فهمد بازی هر بازیگری خوب است یا متوسط.
طوری به آدم می گوید كه باید برداشتِ دیگری بگیریم كه خیال می كنید ایرادِ كار به خودش یا فیلمبردار برمی گردد. این طوری، بازیگر هول نمی كند و دستپاچه نمی شود. شابرول آن قدر خوش برخورد و خنده رو است كه فكر می كنید دارید در كافه ای با او قهوه می نوشید، یا در كارتیه لاتَن به اتفاقِ او قدم می زنید و خاطراتِ سال های جوانی اش را می شنوید. شاید باورتان نشود، ولی او سرِ صحنه فیلم، گاهی خودش لیوانِ قهوه را به بازیگرهایش می دهد و نمی گذارد به آنها بد بگذرد. آرزوی هر بازیگرِ فرانسوی، بازی در فیلمی از كلود شابرول است.»
● این پرونده كه فقط فرانسوی نیست
داستانِ فیلمِ تازه كلود شابرول یك داستانِ واقعی است، یعنی از روی یك ماجرای واقعی ساخته شده است. شابرول هفت هشت سال قبل، اولین یادداشت هایش را درباره این فیلم برداشته بود، یعنی زمانی كه ماجرایی شبیه داستانِ فیلمِ او، رُخ داده بود. اما چند سالی طول كشید تا ایده را آن طور كه باید پرورش دهد و بعد به كمك «اُدیل بارسكی» فیلمنامه اش را بنویسد. شابرول، وقتی نوشتنِ فیلمنامه اوّلیه را شروع كرد، درباره نتیجه كار نگران شد، مُمكن بود فیلم به مذاقِ آنهایی كه در فرانسه زندگی نمی كنند، خوش نیاید. اما كم كم شابرول از این فكرها بیرون آمد و فقط به این فكر كرد كه باید سایه ای از آدم های واقعی در شخصیت های فیلم باشد، این طوری شخصیت های بامزّه تر می شدند.
شابرول چند باری هم با بازیگرهای فیلمش درباره داستانی كه داشتند بازی می كردند حرف زد. آنها هم به او اطمینان دادند كه فیلمِ جذّابی از آب درمی آید. بالاخره، وقتی فیلم در جشنواره برلین به نمایش درآمد، شابرولِ نفسِ راحتی كشید، چون تماشاگرهایی كه فیلم را دیده بودند، حسّ نكرده بودند كه وقت شان تلف شده است! حتّی یكی دو منتقدِ سینمایی هم بعد از تماشای فیلم، سُراغِ شابرول آمده و بهش گفته بودند كه ساختنِ فیلمی درباره فسادِ مالی و دزدی های كلان، شجاعت می خواهد.
از توضیح هایی كه تماشاگرانِ غیرِفرانسوی به شابرول داده بودند، مُتوجّه شده بود كه هرچند داستانِ فیلمش در فرانسه اتفاق می افتد، ولی كاملاً جهانی است. جُدا از این، شابرول احتمال می داد كه با یك مُشكلِ نه چندان كوچك روبه رو شود. هیچ بعید نبود كه بازپُرس های فرانسوی، از تصویری كه او در فیلمش نشان داده، خوش شان نیاید و اعتراض كنند.
در این صورت، كار به روزنامه ها و مجلّه ها و تلویزیون ها می كشید. اما خوشبختانه چُنین نشد و همه چیز به خِیر و خوشی تمام شد. خودِ شابرول در این مورد گفته بود كه هیچ وقت نتوانسته بازپُرس ها را درك كند و اساساً فكر می كند درك بازپُرس جماعت، یكی از سخت ترین كارهای دنیا است، چون بازپُرس ها آدم هایی دوشخصیتی هستند. وظیفه ای كه به عُهده آنها گذاشته شده و باید انجامش دهند، عجیب ترین كارِ دنیا است: آنها هم باید تلاش كنند تا مُتّهم را از اتّهامی كه دامنش را گرفته رها كنند، هم براساسِ همان اتّهام او را به اعتراف وادارند. خب، معلوم است كه آسان نیست! شابرول می گوید هیچ آدمی نمی تواند هر دو این كارها را هم زمان انجام دهد، شاید هم كسانی باشند، امّا آنها را پُشتِ پرده ها پنهان كرده اند تا كسی نبیندشان!
● ورود ممنوع
«پاسكال برتَن» مُنتقدِ فرانسوی، درباره سرمستِ قُدرت نوشته است كه شابرول، از آن دست كارگردان هایی است كه تصمیم گرفتن درباره اش سخت است، چون عادت دارد جماعتِ سینمارو را شوكه كند. گاهی فیلمی می سازد كه تحسینِ همه را برمی انگیزد و گاهی هم با ساختنِ فیلمی نه چندانِ خوب (یعنی مُتوسّط) آنها را نااُمید می كند. اما حالا شابرول دوباره فیلمی ساخته كه می شود درباره اش نقدهای تحلیلی زیادی نوشت.
مسئله، دقیقاً به انتخابِ داستانِ فیلم برمی گردد، این كه شابرول یكی از پیچیده ترین ماجراهای اقتصادی/ سیاسی دهه ۱۹۹۰ را برای ساختن انتخاب كرده است. برتَن در یادداشتش راجع به سرمستِ قُدرت آورده است كه در سال های دور، یعنی در دهه ۱۹۷۰ میلادی، بازارِ فیلم های سیاسی و افشاگرانه داغ بود. كم كم، تعدادِ فیلم های افشاگرانه سطحی آن قدر زیاد شد كه كسی به دیدن شان نرفت. امّا حالا چندسالی هست كه دوره تازه ای شروع شده و كارِ تازه شابرول هم نشان می دهد كه حالا حالاها می شود فیلم های افشاگرانه ساخت. البته، كارِ شابرول را نمی شود با فیلم های دیگر مُقایسه كرد.
یك دلیلش، همه آن مولفه های ریز و درشتی است كه در كارهای دیگرش هم دیده می شود. و یكی هم لحنِ خاصِ او است، چیزی حدِ فاصلِ سینمای هیچكاك و ژان رنوآر. برتَن در بخشِ دیگری از نوشته اش توضیح می دهد كه مُهمترینِ ویژگی سرمستِ قُدرت، شیطنتی است كه شابرول به فیلمش تزریق كرده، شوخی هایی كه معمولاً در فیلم های افشاگرانه آمریكایی وجود ندارند و همین باعث می شود كه كسل كننده و معمولی به نظر برسند.
● استعداد و درجاتی از بخت و اقبال
كلود شابرول درباره استفاده از مضمون های سیاسی در سینما به نُكته ای مُهم اشاره می كند، آیا كارگردان باید موضع گیری سیاسی داشته باشد؟ آیا باید سیاست را چیزی در حدِ مسائلِ پیش پا اُفتاده زندگی ببیند؟ یا این كه همه چیز جورِ دیگری است؟ «هیچ تجویزی درباره چگونگی استفاده سینما از سیاست نمی تواند به كارِ كارگردان ها بیاید. در واقع، همیشه فكر كرده ام كه یك كارگردان یا شمّ سیاسی دارد، یا ندارد.
اگر دارد كه می فهمد چگونه باید مضمون های سیاسی را در سینما به كار گرفت. چُنین كارگردانی حتّی بلد است كه آن مضمون ها را طوری به كار ببندد كه عدّه ای به خصوص آن را كشف كنند. اما اگر كارگردان صاحبِ شمّ سیاسی نیست، با هیچ توضیح و اشاره و تجویزی راه به جایی نمی برد. فكر نمی كنم پرداختن به مضمون های سیاسی همیشه جذّاب باشد، اما فكر می كنم گاهی در سیاست، و به خصوص پُشتِ پرده آن، مضمون هایی پیدا می شود كه حیف است آنها را به فیلم تبدیل نكنیم. و پنهان كاری های مالی یكی از این مضمون ها است. همه چیز به هوش و استعداد و درجاتی از بخت و اقبال بستگی دارد. شاید كسی بتواند آن مضمون را درست پرورش دهد، و كسی دیگر نتواند. خب، چه عیبی دارد؟ قحطی داستان كه نیامده است، لابُد می رود سُراغِ داستانی دیگر.»
● سینما را با زندگی عوض نمی كنم
كلود شابرول هفتاد و شش سال دارد. چهل و هشت سال است كه دارد فیلم می سازد و در خیلی از مُصاحبه هایش گفته است كه به این زودی ها خیالِ بازنشستگی ندارد. با این همه، تلقّی او از سینما، و نسبتش با زندگی، یكی از خواندنی ترین (و مُهمترین) چیزهایی است كه می شود از یك كارگردانِ مشهور نقل كرد. لابُد همه فكر می كنند زندگی و فكر و ذِكرِ یك كارگردانِ مشهور، در سینما خُلاصه می شود. اما واقعاً چُنین است؟
حرف های شابرول را به عُنوانِ آخرین جُمله ها بخوانید. «فیلم ساختن مُهم است، اما به اندازه زندگی اهمیت ندارد. در خیلی از فیلم هایم سعی كرده ام به این نكته اشاره كنم. موفّق شده ام؟ حتّی موقعِ ساختنِ فیلم سعی می كردم به زندگی اهمیت بدهم. در مكان های خوش آب و هوا و شادی بخش فیلم می ساختم، درباره آدم هایی كه از زندگی شان لذّت می برند، یا آدم هایی كه بلد نیستند این كار را بكنند. هیچ چیز را با یك زندگی خوب عوض نمی كنم. حرفش را هم نزنید.»

محسن آزرم

منبع : روزنامه شرق