خودکفایی یا مزیت نسبی؟

اجرای طرح های استراتژیک وزارت کشاورزی و قول خودکفا شدن در محصولات گندم، جو، برنج، ذرت و دانه‌های روغنی تا پایان برنامه چهارم توسعه، دیدگاهها و انتقاداتی را به همراه داشته است.
اکثر کارشناسان و متخصصان معتقدند: تاکید بیش از حد بر خودکفایی گندم اشتباه است و از کارهای شعاری و سیاسی محسوب می‌شود. هدف نهایی تولید کشاورزی باید تولید اقتصادی و کسب رفاه و درآمد بیشتر برای مردم بخصوص کشاورزان باشد که استراتژی خودکفایی با این هدف سازگار نیست و رسیدن به خودکفایی در محصولات کشاورزی سیاست قابل دفاعی نیست. این اصل در علم اقتصاد سیاست غلطی است که چند دهه قبل اقتصاددانان ثابت کرده‌اند اصل مزیت نسبی بر اصل خودکفایی برتری دارد و مبنی بر این اصل، محصولاتی همچون قارچ خوراکی، زعفران، زرشک و...باید کشت شوند که متناسب با پتانسیل‌ها و توانایی‌های کشور هستند و همچنین قدرت رقابت در بازار‌های جهانی را دارند و با کمترین ارزش اقتصادی بیشترین منفعت را برای کشاورزان و کشور ایجاد می‌کنند.
در این زمینه دکتر غلامرضا سلطانی ـ عضو هیات علمی‌ دانشگاه شیراز - می‌گوید: افزایش تولید محصولات استراتژیک کشاورزی فشار بیش از حد بر منابع آب زیرزمینی وارد کرده که گرچه تداوم این فشار در کوتاه‌مدت باعث توسعه کشت می شود، اما در درازمدت باعث از بین رفتن منابع خواهد شد و ضرر این روش بیش از سود آن است و امنیت غذایی و پایداری منابع آب زیرزمینی دستخوش تحولاتی خواهد شد که کشاورزی پایدار را به خطر می‌اندازد.
وی افزود: سیاستها و برنامه‌های فعلی کشاورزی برعکس اصول علمی کشاورزی است و خودکفا شدن برای ایران که با محدودیت منابع آبی مواجه است، استراتژی نادرستی است. با توجه به محدودیت ظرفیت منابع آبی کشور و همچنین اصول اقتصادی، تولید محصولات کشاورزی باید براساس اصل مزیت نسبی صورت گیرد و با کمترین آب مصرف شده بالاترین ارزش اقتصادی را تولید کرد؛ درحالیکه طی سالهای اخیر سطح زیر کشت محصولاتی که نیازمند آب بالا هستند، افزایش یافته و تصمیم به خودکفایی آنها گرفته شده است، ولی عملکرد چندان مناسبی نداشته و تنها از طریق آبیاری بالا و فشار زیاد بر منابع آب زیرزمینی و افزایش سطح زیرکشت، تولید این محصولات افزایش یافته است که این شیوه مناسبی نیست و در تضاد با کشاورزی پایدار است.
با توجه به اینکه میانگین عملکرد جهانی دو هزار و ۹۰۰ کیلوگرم است و میانگین عملکرد ایران ۶۰۰ تا ۷۰۰ کیلوگرم، با میانگین جهانی فاصله زیادی دارد.
صادق خلیلیان ـ معاون وزیر جهاد کشاورزی - در این راستا اظهار دارد: افزایش عملکرد در واحد سطح به‌مراتب بهتر از این است که هر سال فقط درصدی بر قیمت تضمینی خرید محصول افزوده ‌شود. اگر نرخ خرید تضمینی گندم بدون افزایش عملکرد در واحد سطح افزایش یابد، سودی نخواهد داشت.
همچنین مصطفی حیدری - عضو هیات علمی دانشگاه زابل - معتقد است: برای رسیدن به خودکفایی گندم یا هر محصول دیگر نباید منابع و کشت دیگر محصولات را فراموش کنیم که اختصاص یافتن همه زمین‌های کشاورزی به گندم و در نظر گرفتن کشت تک‌محصولی باعث ایجاد بحران‌هایی از قبیل کمبود آب، فرسایش خاک و... خواهد شد.
حسین کرمانیان - عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی - نیز می‌گوید: رسیدن به خودکفایی نباید باعث تخریب جبران‌ناپذیر منابع طبیعی شود؛ بلکه در مواردی نیز حفظ منابع طبیعی باید در اولویت قرار گیرد و کشت گندم در مناطق مختلف، باید با ارزیابی تبعات آن صورت گیرد؛ تا از تخریب منابع و فرسایش خاک جلوگیری شود و افزایش تولید با حفظ خاک و کشت گیاهان بومی‌ هر منطقه باشد.
همچنین عیسی کلانتری ـ دبیرکل خانه کشاورز - با اشاره به بحث خودکفایی گندم در سال ۸۵ اظهار کرد: خودکفایی در حال حاضر متعلق به بارندگی‌های مناطقی است که در آن گندم کشت شده، چراکه عملکرد‌ها خیلی تفاوت نداشته و تنها سطح زیر کشت افزایش داشته است و در سال گذشته نیز با به هم خوردن شرایط بارندگی در برخی مناطق به دلیل این که خودکفایی این محصول غیر پایدار است، مجبور به وارد کردن بیش از یک میلیون تن گندم شدند.
وی افزود: ‌در حال حاضر دولت در این زمینه به دنبال اهداف بسیار کوتاه‌مدت است، درحالیکه ما در خانه کشاورز به دنبال اهداف بلندمدت هستیم و همه تلاش ما این است که کشاورزی کشور در راستای توسعه پایدار باشد و توسعه پایدار می‌گوید شما حق ندارید به دلیل تکنولوژی بالا و داشتن سرمایه، حق و حقوق نسل‌های بعدی را هم مصرف کنید.
کلانتری با بی‌مفهوم خواندن بحث خودکفایی اظهار کرد: خودکفایی واقعی زمانی است که پایدار باشد و حداقل وابستگی را داشته باشد؛ درحالیکه در کشور ما چنین نبوده و در سالی که اعلام شد در گندم خودکفا شدیم، بیش از ۵/۱ میلیون تن جو وارد شد که درواقع این دو محصول جایگزین هم شدند.
وزیر اسبق کشاورزی مدعی شد: در مناطقی همچون فارس و گلستان که کشت گندم تداوم پیدا کرده، بیماری‌های خاکزی مثل پاخوره به شدت طغیان داشته و باعث کاهش عملکرد کشاورزان شده است. این برنامه‌ها سیاست‌ غلطی است که به جای توسعه پایدار و قطعی، با پول نفت و با قیمت‌های بالا می‌خواهیم سیاست‌های ورشکسته‌یی را که از نظر قانونی هم توجیه ندارد، به خورد مردم دهیم.
وی خاطرنشان کرد: کشور از وارد کردن گندم ضرر نمی‌کند؛ چراکه در قالب گندم آب شیرین وارد کشور می‌شود، ولی متاسفانه به جای توجه به این مزایا به مباحث غیر اقتصادی مثل خودکفایی و غیر خودکفایی پرداخته می‌شود.
حمایتهای مالی از کشت گندم طی دو سه سال گذشته باعث استقبال کشاورزان از کشت این محصول شده، درحالیکه برنامه‌ریزی با زور قیمتها در جهت توسعه کشت محصولات باعث افزایش مدام قیمت خواهد شد؛ درصورتیکه توسعه کشاورزی علمی با ترویج فناوری به مزرعه باعث افزایش عملکرد در واحد سطح و کاهش هزینه‌های تولید می‌شود که می‌توان گفت خودکفایی مطلق لزومی ندارد، بلکه سطح خودکفایی محصولات استراتژیک، باید متناسب با منابع و قابلیت برداشت استاندارد از آنها باشد.
منصور امیری ـ عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران - نیز معتقد است: در این طرح‌ها در هر مقطع به یک محصول توجه شده و کارشناسی عمیق روی آن انجام نشده است و این طرح‌ها کوتاه مدت بوده و به چگونگی اجرایی آن توجه دقیقی نشده است؛ مثلا در طرح گندم که در جنگل و مراتع و دیم‌زارها انجام شده، به عوامل زیست محیطی، تخریب مراتع و تناوب و شیب زمین توجهی نشده است.
او با بیان این که با تخریب جنگل‌ها و مراتع نمی‌توان به کشارزی دست یافت، گفت: برای موفقیت بخش کشاورزی، باید منابع طبیعی و جنگل‌ها و مراتع را در کنار گسترش کشاورزی با هم در یک مجموعه نگاه کرد. لکه‌های سفید در بعضی دامنه‌ها بیانگر این است که به دلیل کشت چندساله زمین قدرت خود را از دست داده و فقیر و نابود شده و این نشانگر نبود کارشناسی در کشاورزی است.
وی با اشاره به اینکه تنها تولید محصولات کشاورزی و افزایش آن کافی نیست و زمانی می‌توان کشاورزی را مبنای توسعه قرار داد که به تولید اقتصادی برسیم، تصریح کرد: از منابع موجود فقط نباید در تولید و خودکفایی یک محصول از جمله گندم استفاده شود، بلکه باید به تولید سایر محصولات ازجمله حبوبات و علوفه نیز توجه شود و با توجه به یک محصول، از تولید سایر محصولات دیگر غافل نشویم.
متاسفانه در حال حاضر خودکفایی در گندم به بهای افزایش قیمت برخی محصولات مثل یونجه و جو و متضرر شدن دامداران شده است؛ به طوری که قیمت تمام شده شیر در هر کیلو برای دامداران به بالای ۳۰۰ تومان رسیده و درنهایت این افزایش قیمت باعث آسیب دیدن جامعه می‌شود.
هفتاد درصد حبوبات که در غرب کشور از طریق دیم تولید می‌شود، به دلیل حمایت خاص از گندم در این مناطق حبوبات کاشته نشد و به دلیل رعایت نشدن سطح زیر کشت حبوبات که در شرایط عادی بهترین تناوب برای گندم است، اثرات اقتصادی تورمی‌ در جامعه به وجود آمده که این اثرات در جامعه به اندازه کل ارزش گندم است.
با توجه به اینکه یکی از شرط‌ های خودکفایی تامین حداقل نیاز‌های غذایی جامعه است، در حال حاضر ۳۰ درصد جامعه قادر به مصرف ۵۰ درصد پروتئین مورد نیاز خود نیستند و افراد بسیاری دچار سوء تغذیه در پروتئین‌ها هستند و به دلیل بالا بودن قیمت‌های تمام‌شده، مصرف‌کنندگان قادر به خرید نیستند که در این صورت خودکفایی ناشی از نخوردن افراد در جامعه هیچ فایده‌ای ندارد.
همچنین درحالیکه محمدرضا جهانسوز ـ معاون وزیر جهاد کشاورزی - تاکید دارد که خودکفایی گندم پایدار است و از دو سال قبل توان صادرات گندم در کشور وجود داشت و در صورتی که ذخیره‌سازی صورت نگیرد، توان صادرات را خواهیم داشت، محمود دانشور کاخکی - عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد - معتقد است: در زمینه خودکفایی هنوز جایگاه محکمی نداریم و یکی از دلایل نرسیدن به خودکفایی مستمر در کشور، نداشتن تولید اقتصادی است و اگر امروزه نیز همه تلاش‌ها در جهت مسایل فیزیکی انجام شود و توجهی به مسائل اقتصادی تولید نشود، ۱۰ سال آینده هم به خودکفایی نخواهیم رسید.
وی با اشاره به افزایش تولید گندم در سال‌های اخیر، گفت: با توجه به رشد جمعیت نمی‌توان مدعی خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک به خصوص گندم و غلات بود. زیرا خودکفایی باید در طول دوره‌ای پنج تا ۱۰ ساله در تولید یک محصول استمرار داشته باشد که هنوز چنین شرایطی برای تولید گندم در کشور ایجاد نشده و ممکن است که سطح زیر کشت دیگر محصولات کاهش یافته باشد، یا گندم تحت عنوان اشکال دیگر از قبیل دامی وارد کشور شده باشد.
دکتر احمد قنبری - رییس دانشگاه زابل - نیز با بیان اینکه بهره‌برداری از منابع برای اجرای طرح‌های استراتژیک بیش از ظرفیت صورت گرفته که توسعه کشاورزی در آینده را با چالش مواجه می‌کند، اظهار داشت: برای تولید محصولات کشاورزی در کشور منافع بلندمدت فدای منافع کوتاه‌مدت می‌شود که این امر خیانت به کشور و آیندگان است.
وی با اشاره به اینکه خودکفایی باید در درازمدت مورد توجه باشد، تصریح کرد: رسیدن به خودکفایی نباید با از بین بردن منابع طبیعی همراه باشد؛ چراکه با استفاده بیش از حد از منابع موجود فقط امروز خودکفا هستیم و در آینده حتی قادر به تولید گذشته نخواهیم بود و این امر با کشاورزی پایدار سازگار نیست، بلکه برای تولید محصولات کشاورزی باید مزیت‌های تولید را در نظر گرفت که هزینه کم‌تر و حداقل تخریب را به دنبال داشته باشد.
اینگونه استنباط می‌شود که اجرای این طرح‌ها در کوتاه‌مدت در نظر گرفته شده و به جای انجام اصول علمی‌ و تحقیقات و افزایش تولید بذور اصلاح شده برای افزایش عملکرد در واحد سطح تنها به افزایش سطح زیر کشت اکتفا شده است؛ درصورتیکه رسیدن به خودکفایی صرفا افزایش سطح زیر کشت نیست، بلکه افزایش راندمان در واحد سطح، شیوه‌های نوین آبیاری، اصلاح بذر مورد نظر و استفاده مناسب از نهاده‌ها و مدیریت مزرعه مطرح است که در شرایط فعلی تنها انگیزه کشاورزان برای افزایش سطح زیر کشت محصولات استراتژیک بخصوص گندم خرید تضمینی و نقدی این محصولات است که این انگیزه کنترل نشده و باعث تبدیل بسیاری از اراضی منابع طبیعی بخصوص اراضی شیب‌دار به اراضی کشاورزی شده که در آینده معضلاتی خواهد داشت و هم اکنون نیز بعضی از پیامد‌های منفی آن همچون کاهش سطح زیر کشت دیگر محصولات و افزایش قیمت ازجمله حبوبات و همچنین تخریب منابع طبیعی به علت کشت گندم در اراضی شیب‌دار و منفی شدن بیلان آب‌های زیرزمینی شده‌ایم.
در این راستا چندی پیش ۵۴ استاد و متخصص بخش کشاورزی طی نامه‌ای به رییس جمهور نسبت به برخی سیاست‌های دولت در این بخش ابراز نگرانی کرده‌ بودند و براساس تحلیل این کارشناسان سیاست‌های دولت در بخش کشاورزی غالبا کوتاه‌مدت است و اجرای آن موجب فشار بر منابع آبی بویژه سفره‌های آب زیرزمینی شده که تداوم آن امنیت غذایی و ملی کشور را تهدید می‌کند.
اما محمدرضا اسکندری ـ وزیر جهاد کشاورزی - این گزارش را غیر علمی‌ و غیر کارشناسی دانست و در مورد هشدار آن‌ها نسبت به خالی شدن سفره‌های آب زیرزمینی که براساس آمار وزارت نیرو هفت میلیارد مترمکعب بیلان منفی دارد و همچنین انتقاد از سیاست‌های افزایش تولید در بخش کشاورزی که مبتنی بر افزایش سطح زیر کشت بوده، اظهار داشت: ابتدا این افراد باید کارنامه علمی‌ خود را ارائه و بعد ادعایی را مطرح کنند.
به‌عقیده کارشناسان، درست است که گندم از محصولات استراتژیک کشاورزی محسوب می‌شود که بخش عمده قوت روزانه مردم را تشکیل می‌دهد و سابقه کشت چند هزار ساله در کشور دارد، اما خودکفا شدن در این محصول از طریق افزایش سطح زیر کشت و استحصال آبهای زیرزمینی مسیر نادرستی است؛ درصورتیکه می توان با وارد کردن علم و تکنولوژی نوین به بخش کشاورزی و بهره‌برداری‌های منسجم‌تر در قالب شرکت‌ها و تعاونی‌ها می‌توان ظرفیت تولید را با همین منابع موجود به سه برابر رساند و با کاربرد درست و به موقع نهاده‌ها، انجام اصول علمی و افزایش تولید بذور اصلاح شده، ترویج فناوری به کشاورزان، افزایش عملکرد در واحد سطح و مدیریت صحیح مزرعه به خودکفایی بدون تخریب منابع و کاهش سطح زیر کشت دیگر محصولات کشاورزی رسید که این خودکفایی پایدار خواهد بود.
هچنین با توجه به اینکه گندم تولید شده با احتساب هزینه‌های غیرمستقیم، بخصوص آب استحصال شده، بیش از کیلویی ۲۵۰ تومان خواهد شد؛ درحالیکه می‌توان این محصول را با قیمت کیلویی ۱۹۰ تومان از کشورهای همسایه شرقی وارد کرد، ممکن است افراد سودجو از طریق خرید قاچاقی این محصول از کشورهای همسایه و فروش آن به دولت، به عنوان تولید داخلی اقدام کنند.
براساس دیدگاه کارشناسان فن و متخصصان دانشگاهی، می‌توان گفت اگرخودکفایی در محصولات کشاورزی در راستای توسعه پایدار باشد، قابل قبول است که باید تمام شرایط خودکفایی از قبیل قمیت‌های تمام‌شده و خسارت‌های زیست‌محیطی را در نظر گرفت تا مشخص شود آیا خودکفایی ارزش اقتصادی دارد، یا نه؟

مریم طاووسی

منبع : پایگاه اطلاع رسانی ایرسا