قواعد بازدارنده

هنجارهای اجتماعی، رفتارهای معینی هستند كه براساس ارزش های اجتماعی شكل می گیرند. عرف اجتماعی به تدریج به صورت هنجارهای اجتماعی در می آیند و با رعایت كردن آنها جامعه نظم می یابد. رعایت كردن هنجار جامعه تنها ناشی از وجود پاداش یا مجازات نیست، بلكه هنجار چیزهایی را مشخص می كند كه فرد مجاز به انجام آن است.
دكتر داور شیخاوندی، آسیب شناس اجتماعی و عضو هیأت علمی دانشگاه در این خصوص می گوید: «هنجار عبارتست از الگوهای رفتاری، كرداری، پنداری مورد قبول عامه یا بخشی از خرده فرهنگ ها یا گروه هایی كه دارای مشخصات معینی هستند و تعداد كثیری از افراد جامعه آن را رعایت می كنند.»وی می افزاید: «هنگامی كه هنجارها عمومیت پیدا می كند تعداد كثیری از افراد جامعه آن را رعایت می كنند و بعد برحسب گروه ها و اقشار هنجارهای ویژه وجود دارد كه مشاغل و ادیان و هویت ها برحسب زبان یا برحسب سنت می تواند متفاوت باشد.»
برگزاری یك جشن عروسی در بین اقوام مختلف متفاوت است. ممكن است در ظاهر یك جشن باشد ولی در اصل هر قوم آیین ها و آداب و عقاید خاص خودش را دارد. دكتر شیخاوندی می گوید: «هنجارها معمولاً ثابت نیستند و در طول زمان تغییر و تحول می یابند. برخی از هنجارها پایداری شان بیشتر از انواع دیگر است. در واقع عده ای از هنجارها از زمان باستان به ما رسیده است به طور مثال نوروز اینچنین است حال آنكه خود عمل تغییر فاحشی نكرده است در حالی كه مراسم دید و بازدید متحول شده است و الزاماً افراد دیگر خود را به اجرای تشریفات نوروزی كه سابقاً وجود داشت، ملزم نمی كنند.»
پوشاك مردم با توجه به ارتباطات با خارج از كشور دائم در حال تغییر و تحول بوده است . دكتر شیخاوندی در این خصوص می گوید: «پوشاك زنان و مردان در طول تاریخ متفاوت بوده و ثابت نمانده است. در جریان شهرنشینی به طور داوطلبانه از سوی مردم عوض شده است و بعضی لباس ها به طور ارشادی از طرف دولت تعیین شده است كه این امر خود نیز هنجارهایی را به وجود می آورد.»
ما اغلب با اعتقاد آگاهانه از هنجارهای گوناگون پیروی می كنیم، رفتاری را كه هنجارها در بر می گیرند موجه است. همچنین ممكن است در زمان معینی از تاریخ به وجود آیند و در عین حال در زمانی دیگر از اهمیت و اعتبار آنها كاسته شود و به تدریج جای خود را به هنجار دیگری بدهد. دكتر شیخاوندی در این خصوص می گوید: «در زندگی جمعی و فردی یكسری هنجارها به وجود می آیند و عده ای از هنجارها متروك می شوند. عده ای از هنجارها از شایست به بایست ها تبدیل می شوند و عده ای دیگر بر اثر بد عمل كردن نابایست می شوند كه این طیف همین طور ادامه می یابد.» وی می افزاید:« با پیشرفت تكنولوژی و اختراعات هنجارهای جدید به وجود می آیند و در مواقع خاصی ضرورت ایجاب می كند بعضی از هنجارهای متروك جامعه، كاربرد پیدا كنند و در واقع برای حل مسائل جدید، هنجارهای جدید لازم می شوند و فرهنگ جدیدی به وجود می آید به طور مثال با ورود خانم ها به عرصه مشاغل جدید، هنجارهای جدید به وجود می آیند كه ادارات ملزم می شوند با ورود خانم ها یك سری هنجارهایی را در دستور كار خویش قرار دهند. » این استاد خاطرنشان می سازد:« بدون تغییر هنجارها، جامعه تغییر نمی كند. در واقع با ورود زنان به عرصه جامعه بینش آنها تغییر می یابد. در این میان هنگامی كه بینش زنان تغییر یافت پرورش افراد نیز متحول می شود كه این امر در بطن جامعه اثر دارد.»
دكتر انور صمدی راد، جامعه شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی می گوید:« هنجارها در جوامع مختلف متفاوت است و هر جامعه ای یكسری الگوهای رفتاری برای خودش دارد، در واقع هنجارهای اجتماعی شیوه های رفتاری معینی است كه در گروه یا جامعه متداول است.»
گیدنز عنوان می كند: هنجار یك قاعده رفتاری است كه مشخص می كند مردم در شرایط معینی چگونه رفتاری باید داشته باشند.
انور صمدی راد می گوید:«همه افراد به نوعی با هنجار جامعه شان آشنا می باشند و خود را موظف به اجرای آن می دانند و در صورت به كار بستن آن دچار احساس گناه می شوند.» وی می افزاید:« در هر جامعه ای برای رعایت كردن و اجرای هنجارهای اجتماعی، قواعدی وجود دارد حال آنكه عده ای از افراد جامعه تعمداً قوانین را رعایت نمی كنند و ناسازگاری و ناایمنی در جامعه ایجاد می كنند. در واقع این افراد یا ناآگاهانه دست به چنین عملی می زنند و یا اینكه توانایی انجام هنجار مربوط را ندارند ،به هر جهت اینها افراد هنجار شكن می باشند. »
خیابانی را در نظر بگیرید، اتومبیل ها پشت چراغ قرمز ایستاده اند. عبور اتومبیل به هنگامی كه چراغ راهنمایی قرمز باشد ممنوع و امری نابهنجار است و جریمه دارد. هنجار این است كه اتومبیل ها یا افراد صبر كنند تا چراغ سبزشود و آنگاه از چهارراه بگذرند. حال اگر فردی هنگامی كه چراغ قرمز بود از خیابان رد شد با نگاه سرزنش آمیز عابران، مجازات می شود. در واقع علاوه بر جریمه پلیس به عنوان كیفر برای فرد خاطی، نگاه سرزنش آمیز مردم نیز مجازاتی برای طرف مقابل است.
انور صمدی راد می گوید:« هنجار در جامعه از سوی وجدان جمعی تعیین می شود. وجدان جمعی براساس الیت یا منتخبان جامعه و فرزانگان تعیین می شود. یك هنجاری اینچنین تعیین می شود و وجدان جمعی آن را می پذیرد.»
هنگامی كه عده ای از افراد جامعه هنجارشكنی می كنند و برخلاف قواعد و نظامات جامعه رفتار می كنند، موفق به درونی كردن هنجارهای جامعه نمی شوند و با مجازات های مراجع روبه رو خواهند شد. حال این مجازات ها تا چه اندازه تأثیرگذار است؟
این استاد می گوید:« من به عنوان یك جامعه شناس معتقدم در درازمدت یا در یك مدت مشخص با توجه به نتایج می توان هر كدام از رفتارها را ارزیابی كرد و نمی توان صرفاً به این بسنده كرد كه عده ای از قوه قهریه استفاده كنند و عده ای دیگر نهی از منكر و شماری نیز معتقد به آموزش هستند. به طور مثال زمانی آمدیم گفتیم معتادان مجرم هستند و آنها را زندانی كردیم، زمان دیگر باب شد كه معتادان بیمار هستند و آنها را به عنوان بیمار تلقی كردیم حال آنكه اگر با این روند ادامه یابد باید به جای بیمارستان، مراكز ترك اعتیاد احداث كنیم.»

هانیه ورشوچی

منبع : روزنامه همشهری