درباره‌ی شعر علی باباچاهی

در سال‌های اخیر در مقالات، مصاحبه‌ها و بحث‌هایی که پیرامون شعر ایران نوشته یا شنیده شده، بارها عبارت «شعر دهه هفتاد» به گوش خورده است. بسیاری از دست اندرکاران ادبیات شعری ایران کوشیده‌اند که مختصات شعر دهه اخیر را توضیح دهند. گروهی به اشتباه شعر دهه هفتاد را فقط متعلق به شاعرانی با سن و سال مشخص دانسته‌اند و برخی دیگر با رد تمام دستاوردهایی ارزشمند شعر در این دهه، به کلی منکر اصل قضیه شده‌اند.
در اینجا به هیچ وجه قصد ندارم به درستی یا نادرستی ادهاهای مختلف بپردازیم که اصلاً چنین قضاوتی چندان منطقی هم نخواهد بود. اما چیزی که جای خالی‌اش در مطبوعات بشدت احساس می‌شود معرفی چهر‌ه‌های تأثیرگذار بر شعر دهه هفتاد است. اگرچه عدم استقبال از شعر سال‌های اخیر (که فقط محدود به شعر نیست و تمام حوزه‌های کتاب را در بر می‌گیرد) دلایل متعددی دارد که به نقدی فرهنگی اجتماعی نیاز دارد اما آشنا نبودن مخاطبان با چهره‌های شعر دهه هفتاد یکی از علل، دوری از شعر امروز ایران محسوب می‌شود.
نخستین چهره‌یی که در این جا به بحث گذاشته می‌شود، علی باباچاهی است. قبل از هر چیز باید این گمان غلط را از نظر دور شود که تقدم و تأخر در معرفی، نشانه میزان تاثیرگذاری شاعر است. علی باباچاهی، شصت و یک ساله است و این ویژگی نه تنها بر حرفه او تأثیری منفی نگذاشته بلکه از این حیث که پس از کسب تجربه‌های فراوان همچنان به دنبال تجربه کردن است، قابل توجه است.
باباچاهی در دهه هفتاد بسیار پرکار بوده و چاپ چهار مجموعه شعر و البته سه اثر تحقیقی در حوزه شعر، کارنامه او را بسیار پربار کرده است. جدا از اینها او در حیطه ژورنالیسم ادبی هم به طرز چشمگیری فعال بوده است. او سال‌ها مسئولیت صفحات شعر مجله «آدینه» را بر عهده داشت که برخی اعتقاد دارند یکی از مهمترین تریبون‌ها برای تولید شعر دهه هفتاد بوده است. آدینه از معدود مجلاتی بود که بخصوص در نیمه اول دهه هفتاد به چاپ شعر شاعران جوانتری پرداخت که بعدها حرفهای زیادی برای گفتن داشتند. تجربه باباچاهی در آدینه نه تنها فرصت خوبی را برای پویایی شعر دهه هفتاد فراهم کرد بلکه سبب شد تا خود او نیز از تحولات شعری دور نماند و بکوشد تا همگام با شاعران جوان حرکت کند. حتی برخی از منتقدان باباچاهی اعتقاد دارند که او تحت تأثیر شعر جوانانی قرار گرفته است که خود نقش مهمی در مطرح کردنشان داشته است.او در پایان دهه هفتاد یک بار دیگر ژورنالیسم ادبی را تجربه کرد. اما همکاری او با مجله «نافه» فقط به چند شماره محدود شد اما نخستین مجموعه شعر علی‌باباچاهی در دهه هفتاد «نم نم بارانم» نام داشت که در سال ۱۳۷۵ منتشر شد.این کتاب مشتمل بر سی‌ و پنج شعر و موخره‌یی بود که در آن شاعر به بررسی شعر معاصر ایران پرداخته و شعر «پسانیمایی» را مطرح کرد.او شعر فارسی رادر چهار قرائت بررسی می‌کند . قرائت اول را پیش‌نیمایی، قرائت دوم را نیمایی، قرائت سوم را غیرنیمایی و قرائت چهارم را پسانیمایی می‌نامد و پس از استفاده از زبان روزمره، شورش علیه راحت‌طلبی زبان، بی‌اعتنایی به ایدئولوژی‌ها، تجربه در حال نوشتن و… را از ویژگی‌های شعر پسانیمایی می‌داند. او همچنین از سفیدخوانی و گرایش به جنبه‌های غیردستوری زبان معیار اشاره‌ می‌کند. اما اینکه شعرهای جنبه‌های غیردستوری زبان معیار اشاره می‌کند. اما اینکه شعرهای مجموعه «نم‌نم بارانم» تا چه حدی از این ویژگی‌ها برخوردار بوده است، پاسخ صریحی ندارد.
شعر «سفیدها را بخوان» از این مجموعه می‌تواند گویای نوع شعرهای «نم‌نم بارانم» باشد: بی‌تو نمی‌گیرتم فرار/ حالا بگو که فلانی سخت تهرانی شده/ در شعرهای اخیرش به جای هر چه/ از چراغ قرمز و/ چتری که خیس/ و این اواخر اهل حساب و کتاب است/ در نوشته‌هایش هم/ چراغ سبزی روشن می‌شود/ اما/ رو به نمی‌دانم کجا، بی‌تو، فلانی که سخت/ و نمی‌گیرتم قرار/ و دیگر اینکه مادرزاد عاشق تو بوده‌ام/... (نم‌نم بارانم صفحه ۹۰)
اما برخی منتقدان اعتقاد دارند که آنچه او سفیدخوانی می‌نامد چیزی جز ابترنویسی نیست و در واقع شعر او نه تنها گستردگی معنا ایجاد نمی‌کند بلکه با جمله‌های نیمه کاره صورت مسأله را پاک می‌کند.
«منزل‌های دریا بی‌نشان است» عنوان مجموعه شعر دوم علی‌باباچی در دهه هفتاد است. این کتاب از آن جهت که خود شاعر اعلام کرد که باید قبل از نم‌نم بارانم منتشر می‌شد، کمتر مورد نقد قرار گرفت. در واقع تاکید باباچاهی بر این نکته، سیگنالی بود که او برای منتقدان فرستاده تا سیر شعر او را با این کتاب نسنجند «عقل عذابم می‌دهد» مجموعه حدود چهل شعر و موخره‌یی درباره شعر پسانیمایی است. باباچاهی در این موخره به ادامه بحثش درباره‌ شعر پسانیمایی می‌پردازد. او تفاوت‌های شعر غیرنیمایی و شعر پسانیمایی را تحت عناوین وزن، چند آوایی، گریز از شگردها و اشکال فرسوده، اصوات و عبارت‌های سنگ شده، تشبث بر پدیده‌ها و عناصر غیر لازم، آشنایی‌زدایی از لحن شعرگفتاری، تصویرگرایی یا تصویرگریزی، تک محوری یا تعدد محوری، نحوگرایی یا نحو گریزی؟ زبان کالایی یا غیرکالایی؟ پایان‌بندی شعر و شعر پسانیمایی و تجربه دیگران بر می‌شمارد. با چاپ این مجموعه اهالی شعر توجه بیشتری به بحث شعر پسانیمایی کردند. اگر چه بخش اعظم این توجه به مخالفت اختصاص داشت از جمله انتقاداتی که به شعر پسانیمایی وارد شده این است که مشخصاتی که او بر می‌شمارد در ذات شعر وجود دارد و نمی‌توان آن را معیار نوع خاصی از شعر قرار داد. بعضی از منتقدان هم به مثال‌های مورد اشاره باباچاهی ایراد گرفتند و این پرسش را مطرح کردند که آیا شعر پسانیمایی فقط یک شاعر، آن هم علی‌باباچاهی را دارد؟ با این حال شعرهای مجموعه «عقل عذابم می‌دهد» نسبت به شعرهای نم‌نم بارانم تا حدود زیادی متفاوت بودند. در شعرهای «عقل…» تغزل بیشتری به کار رفته است و به همین دلیل کمتر می‌توان ویژگی‌های شعر امروز را که بیشتر چالش برانگیز است در آنها پیدا کرد. اما در بعضی از شعرهای کتاب هم می‌شود سطرهای درخشانی را خواند: همه چیز خنده‌دار است /از بی‌قراری‌های در باران گرفته/ تا بی‌قرارهای در باران گرفته/ تا بی‌قراری‌های در باران/ از من گرفته/ تا برسیم به شما/ و ایشان / خدا به شما/ دو چشم سیاه داده/ شوخی و شیطنت داده/ و به ایشان دو شاخ تیز با این همه/ ما به قصاص هم محکوم نشدیم/اما در مراسم ترحیم / ما که چند سال بعد صورت گرفت/...(از فرط خنده صفحه ۱۰۰)
و بالاخره کتاب «قیافه‌ام که خیلی مشکوک است» آخرین مجموعه شعر منتشر شده باباچاهی است. او در شعرهای این کتاب بار دیگر دست به تجربه زده است تا نمونه‌های بهتری از «شعر پسانیمایی» را خلق کند. تلاش او برای فاصله گرفتن از راحت‌نویسی شعرهای «عقل عذابم می‌دهد» کاملاً مشهود است. اما باز هم گرفتاری او دربندی که خود به دور خود تنیده است، محسوس است. به نظر می‌رسد او در شعرهایش می‌خواهد حرف‌هایش را درباره شعر پسانیمایی ثابت کند و این مساله باعث می‌شود که قوه خلاقه شاعر محدود شود. در موخره این کتاب نیز متن چندو بالاخره کتاب «قیافه‌ام که خیلی مشکوک است» آخرین مجموعه شعر منتشر شده باباچاهی است. او در شعرهای این کتاب بار دیگر دست به تجربه زده است تا نمونه‌های بهتری از «شعر پسانیمایی» را خلق کند. تلاش او برای فاصله گرفتن از راحت‌نویسی شعرهای «عقل عذابم می‌دهد» کاملاً مشهود است. اما باز هم گرفتاری او دربندی که خود به دور خود تنیده است، محسوس است. به نظر می‌رسد او در شعرهایش می‌خواهد حرف‌هایش را درباره شعر پسانیمایی ثابت کند و این مساله باعث می‌شود که قوه خلاقه شاعر محدود شود. در موخره این کتاب نیز متن چند گفت‌ و گوی باباچاهی آمده است. او در این مصاحبه‌ها نیز از مبانی شعر پسانیمایی دفاع می‌کند. اگر چه خود او نیز هرگز «شعر پسانیمایی» را به عنوان نسخه‌یی برای آینده تجویز نمی‌کند اما به هر حال بخشی از توان ادبی‌اش را برای توضیح و تثبیت این ایده صرف می‌کند.
علی‌باباچاهی، شاعری باهوش است. او همیشه از منتقدانش استقبال می‌کند و توجه زیادی به شعر نوآمدگان دارد. اینکه او در دهه هفتاد شاعر موفقی بوده یا نبوده. بحث این مقال نیست. آنچه اهمیت دارد این است که او برخلاف بسیاری از هم نسلانش لزوم تجربه در لحظه را فهمیده است و حالا در هفتمین دهه عمرش همچنان به متفاوت‌نویسی فکر می‌کند، هر چند اگر متفاوت ننویسد. متأسفانه در ایران شاعران معمولاً پس از چهل سالگی خودشان را تکرار می‌کنند اما خوشبختانه باباچاهی در همین سن و سال در یافته است که باید از تکرار بگریزد.
در یکی از گفت‌ و گوهای کتاب «عقل عذابم می‌دهد» مصاحبه‌ کننده از باباچاهی می‌پرسد:«فرض کنید یک روز صبح از خواب بیدار شدید و دیدید که نمی‌توانید دیگر شعر بگویید، چه می‌کنید؟» و علی‌باباچاهی در جواب می‌گوید:«خب، زحمت را کم می‌کنیم» منتظر کتاب دیگری از علی‌باباچاهی می‌مانیم و این انتظار کمترین زحمتی است که بر دوش شعر ایران مانده است.

مجتبی پور محسن

منبع : ماهنامه ماندگار