تاریخچه ورود تاتر به ایران تا اوایل مشروطیت

نکته قابل توجه در این مورد این است که در دوره اشکانیان و هخامنشیان و دراثر حمله اسکندر به ایران گزارشهایی از حضور تاتر اروپایی -یونانی در ایران اشاره شده است .در این میان با نگاهی به تاریخچه این مرزو بوم در می یابیم که تاتر به شیوه فرهنگی در ایران بوده ولی متاسفانه هیچگاه تبدیل به یک جریان نشده است !
تاتر اروپایی در ایران با شروع نهضت ترجمه در دوره ناصرالدین شاه قاجارهمراه بوده است که پس از سفر به فرنگ دستور میدهد یک تماشاخانه بسازند که این امر را میرزا نقاشباشی انجام میدهد.
همچنانکه گفته شد در زمان این شاه قاجار نهضت ترجمه متون نمایشی توسط روشنفکران دوره قاجار آغاز میشود.
میرزاحبیب اصفهانی نمایش مردم گریز مولیر فرانسوی را ترجمه میکند.در این نمایشنامه ذکر احوال شخصی است که نسبت به فسادی که در دربار است سرخورده شده و می خواهد از همه دوری کند.مورد قابل توجه این نمایشنامه که باعث می شود میرزا حبیب اصفهانی آن را ترجمه کند همین مساله انتقادی آن نسبت به دربار است..
این دوره با ترجمه نمایشنامه عروس و داماد مولیر توسط میرزا جعفر قراچه داغی به اتمام میرسد که دوره کوتاهی در ابتدای تاریخ تاتر ما می باشد.
در نمایشنامه عروس و داماد با شخصی بر می خوریم که جز اشراف نیست و قصد دارد لقبی را برای خودش بخرد همچنانکه در ایران در دوره قاجار لقبها را می خریدندو هدیه می دادند او پولدار است و با پولش می خواهد اینکار را بکند نه با اصالت خانوادگی.
در همان دوران ما با انقلاب مشروطه بر می خوریم که الگو گرفته از انقلاب کبیر فرانسه است.
مولیر در همان زمان می نوشته و انتقاداتی را به حکومت حاکمه و مردم فرانسه داشته که در این طرف همان انتقادات می توانسته به حکومت ایران ومردم این دیار باشد.
جالب اینجاست که چون روشنفکران آن زمان نمی توانستند شکایاتشان را از زبان خودشان عنوان کنند از طریق نوشته های دیگران که همان ترجمه آثاری همچون نمایشنامه های مولیر این کار را
۱) از فساد دربار می گوید.
۲) بدلیل کمدی بودن از طرف مخاطبان مورد استقبال واقع می شود.
۳) در آن شرایط استبداد با کمدی بهتر می توانستند کنار بیایند.
۴) شباهتها میان اوضاع قرن ۱۷ فرانسه و دوران قاجار بسیار زیاد است.
البته لازم به ذکر است که متون نمایشی به شکل اصلی آن ترجمه نمیشده بلکه آن را آدابته می کردند تا سازگاری بیشتری با فضای کشور داشته باشد که این نوع سازگار کردن یا به صورت تغیر نامها به اسامی ایرانی یا مکانها و مهمتر از همه استفاده از تکه کلامها رایج آن زمان است.
در این دوره اجرا اهمیت زیادی نداشته بلکه ترجمه مهمتر بوده و دلیل آن این است که همه ترجمه ها برای اجرا نبوده است.
در زمانی که این نهضت بوجود آمد در جایی یک ایرانی شروع به نوشتن نمایشنامه میکند او که از روشنفکران آن زمان است متاثر از نویسندگان روسی آثاری را می نویسد که در آنموقع بدست ایرانیان نرسیده بلکه دو سال بعد از نهضت از ترکی به فارسی ترجمه می شود او کسی نیست جز میرزا فتحعلی آخونزاده.آثار او همزمان با آثار مولیر است.بعد از نهضت تحت تاثیر این آثار میرزا آقا تبریزی در سال ۱۲۸۸ آثاری را می نویسد.
و اما در دوره مشروطه در روزنامه تیاتر چنین عنوان می شود که تاتر - مدرسه و روزنامه سه رکن تمدن هستند پس برای متمدن شدن در آن شرایط به اصطلاح بی تمدنی ایران باید به سراغ این سه رکن برویم.
او می گوید منظور از تاتر اجرا نیست چون با قوانین شرع منافات دارد .در این دوره جامعه آمادگی اجرای تاتر را نداشته برای همین بیشتر ما با ترجمه متون نمایشی روبرو هستیم و تنها از این طریق روشنفکران می توانستند حرفهایشان را بزنند.برای اینکه این مساله شکافته شود باید بگویم در تاتر دیالوگ وجود دارد که همان گفتمان است که از ویژگیهای دموکراسیست وپایه تمدن است.پس بیشتر بر دیالوگ و گفتمان تکیه دارند و از طریق گفتگوی شخصیتها نظرشان را منتقل می کردند.
نمونه بارز آن می توان به معرکه مساله اشاره کرد که در آن بچه مرشد سوالی می کند و مرشد به او جواب می دهد.
جالب توجه اینکه بسیاری از آثار در دوره مشروطه نویسنده اش معلوم نیست.ابتدا گفته شده میرزا ملکم خان اما بعد معلوم شده میرزا آقا تبریزی آنها را نوشته است.تماشاخانه ای که گفتم توسط نقاشباشی ساخته می شود در دارالفنون بنا می گردد این تماشاخانه یک سویه و برایش یک پرده می گذارند و صحنه ارتفاع دارد.در ابتدا قاب صحنه برداشته می شود و بعدها دوباره برایش می سازند. ن
قاشباشی معلم فرانسه دارالفنون و معلم نقاشی بوده.او از فارغ التحصیلانی بود که در فرانسه تحصیل کرد و به ایران آمد.
نکته دیگر باید بگویم که قبل از این دوران تماشاخانه ها یا چارسویه بودند و یا سه سویه ولی به سبک فرنگی آن همان تماشاخانه که ذکر آن رفت اولین بوده.در این تماشاخانه طبق گزارشات متون نمایشی ترجمه شده و توسط معلمین دارالفنون اجرا می شده است.
اسمائیل بزاز که یکی از دلقکهای دوره ناصری است نمایشهایی مثل طبیب اجباری را اجرا کرده است . او یک دسته تقلیدچی داشت و به همراه آنان در مقابل شاه نمایش اجرا میکرد.
لازم به ذکر است که تقلیدچیها اولین معلمان حرفه ای بودند که دقیقا نمی دانیم چه می کردند و چگونه اجرا می کردند اما امروزه اجراهایی توسط تقلیدچیها مشاهده می شود.این اجراها آغازگر تاتر ایران بوده و همچنین بر تقلید تاثیر گذاشته است.تقلیدچیها آثار مولیر را به عنوان قصه کارشان قرار می دادندو در اینجا یک آدابته دیگر رخ می دهد که علاوه بر آدابته قبلی که گفتم در متن بوده حالا در اجرا انجام می شده.بعدها برای اولین بار گروههای روشنفکران یا همان هنرمندان غیرحرفه ای اجرای تاتر متون فرنگی را انجام دادند که تا آن زمان فقط تقلیدچیها و تعزیه چیها تجربه اجرای صحنه ای را داشتند.
اما در همین تماشاخانه دارالفنون اتفاقاتی در زمینه دکور و صحنه آرایی رخ می دهد.طبق گزارشهایی نقاشباشی به عنوان اولین دکوراتور می دانند .
از ویژگیهای این اتفاقات استفاده از پرده پس زمینه که پرسپکتیو و بعد نمایی در آن مد نظر بوده می باشد.این پرده پس زمینه ریشه در نمایشهای سننتی و بخصوص تخت حوضی دارد ولی در آن دوره پارچه قلمکار یا فرش میآویختند تا صحنه را سوا کنند.در همین دوره تماشاخانه های سنتی ساخته می شود که در ابتدا ویژگیهای تخت حوضی را داشته ولی بعدها در دوره رضا خان نمایشهای تخت حوضی نیز به داخل سالن می رود.نمایشهای تخت حوضی وارد تماشاخانه های اروپایی که یک سویه است می شود.تاتر شاهین و ماه در جنوب تهران اجراشده و بعدها در آبادان و اصفهان هم سالنهای تخت حوضی به شیوه اروپایی ساخته می شود.
تماشاچیان پادشاه و خواص بودند و عوام نمی توانستند این اجراها را ببینند.

سروش پاریزی