صندلی پرتاب‌شونده مارتین بیکر

کمپانی مارتین بیکر در سال ۱۹۳۴ در انگلستان تأسیس شد و فعالیت‌های ساخت و توسعه صندلی‌های پرتاب‌شونده را از سال ۱۹۴۴ آغاز نمود. در آن سال نیروی هوائی سلطنتی انگلستان اولین هواپیمای جت جنگی GLOSTER METEOR خود را به صندلی پرتاب‌شونده ساخت مارتین بیکر مجهز نمود که در نتیجه این امر خلبان آن هواپیما توانست در شرایط اضطراری از هواپیما خارج و جان سالم به در ببرد.
به‌طور کلی سرعت‌های زیاد، نیروی بسیار زیاد فشار جی و در عین حال ارتفاعات عملیاتی بالاتر از حد معمول ممکن است در جداسازی کاناپی و پرتاب صندلی به خارج از کابین و قرار گرفتن آن در فضای بیرون مشکلاتی را به‌وجود آورند و حتی در شرایطی ممکن است این امر را غیرممکن سازند.
اما در حال حاضر بعد از گذشت حدود شصت سال از آن زمان به جرأت می‌توان گفت که جنگنده پورو فایتر تایفون قادر است که در ارتفاعات عملیاتی ۵۵۰۰۰ پائی و با تحمل فشار حدود ۹ جی و سرعتی معادل ۲ ماخ وظایف صندلی پرتاب شونده را با دقت هر چه تمامتر انجام و حال خلبان را در شرایط اضطراری نجات دهد. به‌عبارتی دیگر می‌توان گفت خارج شدن خلبان از هواپیما در شرایط اشاره شده و قرار گرفتن او در محیط بیرون و به‌طور کلی تا رسیدن به سطح زمین به‌عنوان یک چالش اصلی مطرح می‌باشد.
برای تشریح هر چه بیشتر این موضوع می‌توان گفت که اگر شاهد خارج شدن یک صندلی پرتاب شونده از داخل کابین هواپیما باشید، واقعاً این اعتقاد وجود دارد که نمی‌توان تمام لحظات و فرآیند پرتاب و به‌عبارتی عملکرد تمام مکانیزم‌های مربوطه را به‌درستی دید. در واقع دید معمول ما فقط قادر است این صحنه‌ها را مشاهده نماید که در ثانیه‌های اول خلبان هواپیما را ترک نموده و در هوا شناور گشته و در لحظات بعدی با تجهیزات مربوط به آرامی بر روی زمین فرود می‌آید.
با توجه به مطلب ارائه شده و از آنجائی که واقعیت در مقایسه با تئوری بسیار متفاوت می‌باشد ولی صندلی‌های پرتاب‌شونده مارتین بیکر MK۱۶A که در جنگنده یورو فایتر تایفون مورد استفاده قرار گرفته‌اند، باعث تحقق هر چه بیشتر این امر شده‌اند. در واقع صندلی‌های پرتاب‌شونده مارتین بیکر MK۱۶A که به تجهیزات، نرم‌افزار و سخت‌افزارهای پیشرفته مجهز می‌باشند این امکان را به خلبان می‌دهد که در هر شرایط عملیاتی بتواند از این صندلی برای نجان جان خود استفاده نماید.
به‌ نوعی می‌توان گفت در طراحی صندلی‌های پرتاب‌شونده، آمیزه‌ای از فناوری‌ها، الزامات و اقدامات ایمنی با دقت هر چه تمام در نظر گرفته شده‌اند.
یکی از مواردی‌که در خصوص صندلی‌های پرتاب‌شونده در نظر گرفته شده‌اند، جلوگیری از پرتاب تصادفی صندلی هم بر روی زمین هم در در هوا می‌باشد که با طراحی دقیق سیستم‌های ایمنی، این امر تحقق یافته است. در واقع یک سیستم آغازگر برای صندلی مذکور در نظر گرفته شده است که در شرایطی که خلبان در وضعیت آماده برای پرتاب قرار دارد عمل می‌نماید و صندلی به بیرون از هواپیما پرتاب می‌شود. بیشترین نوع صندلی‌های پرتاب‌شونده به‌وسیله کشیدن دستگیره‌هائی که در جلوی کفی صندلی و در بین زانوهای خلبان قرار گرفته‌اند فعال می‌گردند، شایان ذکر است در بعضی از مدل‌ها، دستگیره‌های مذکور در بالای سر خلبان نیز قرار داده ‌شده‌اند.
● چگونگی عملکرد صندلی‌های پرتاب‌شونده
در ابتدای پرتاب، یراق‌ شانه جمع می‌شود و قلاب‌های کاناپی قطع می‌گردد و سپس کاناپی در اثر فشار هوا کنده شده و به خارج پرتاب می‌شود و در این زمان دستگاه ایمنی و تسلیح آماده شلیک می‌گردد، که در نتیجه در مرحله اول صندلی کابین عقب و سپس با زمان تأخیری حدود ۴/۰ ثانیه صندلی کابین جلو عمل خواهد نمود.
در ادامه سیستم کاتاپولت (پرتاب‌کننده) و محفظه اکسیژن اضطراری وارد عمل می‌شود و همچنین کلید دستگاه‌های شناسائی دوست از دشمن یا (IFF - IDENTIFICATION FRIEND OR FOE) و پادکار الکترونیکی (ECM ـ ELECTRONIC COUNTERMEASURES) فعال می‌گردند و لوله بهداشت فردی نیز قطع گردیده و خلبانان آماده پرتاب نهائی می‌شوند.
در این لحظات که صندلی در روی ریل به سمت بالا در حال حرکت می‌باشد موتورهای راکت قرار داده شده در زیر آن، روشن می‌شوند و در ثانیه‌های اول بعد از پرتاب و در لحظاتی که صندلی در حال عبور از بالای سکان عمودی هواپیما می‌باشد، سیستم چتر دوگانه باز می‌شود و لنگر صندلی را متعادل نموده و از او جلوگیری آن ممانعت به‌عمل می‌آورد. در ادامه این عملیات مکانیزم زمانی رهاسازی بست‌های یراق شانه خلبان، بست پاها و محفظه چتر نجات و مجموعه حافظ بقا را آزاد می‌سازد و در مرحله نهائی همزمان با باز شدن چتر اصلی، صندلی از خلبان جدا شده و آزادانه سقوط می‌نماید.
و خلبان نیز به همراه مجموعه نجات به آرامی فرود می‌آید. شایان ذکر است همه مراحل این فرایند به کمک سیستم الکترونیکی چندحالته و با پشتیبانی حسگر فشار، کنترل می‌گردد.
● وظیفه خلبان در شرایط قبل از پرتاب صندلی در ارتفاعات زیاد
به‌طور کلی در ارتفاعات زیاد پس از خارج شدن خلبا زا هواپیما، ضروری است که خلبان از اکسیژن موجود در منبع همراه خود که از طریق ماسک به او متصل است استفاده نماید، بنا بر این لازم است خلبان قبل ازمرحله رهاسازی کاناپی و ترک هواپیما لوله اکسیژن را از منبع موجود در هواپیما قطع نموده و آن را به منبع همراه خود متصل و جریان اکسیژن را نیز برقرار نماید. همچنین بلافاصله بعد از پرتاب کاناپی لباس پرواز خلبان که از نوع ضدفشار است به‌طور خودکار از باد پر شده تا بدن او دچار عوارض ناشی از کمبود فشار هوا در خارج از کابین نشود.

حسین حاذق دانشور

منبع : مجله پرواز