جامعه و موسیقی اصیل ایرانی

فرهنگ دموکراتیک جوامع با رشد و بالندگی موسیقی آنها در ارتباط است.
”ابن خلدون معتقد است هنرها به ویژه موسیقی در مقابل انقلاب‏ها آسیب‏پذیرند. در واقع نخستین بخشی از جامعه که در هر انقلاب آسیب دیده و تحت تأثیر می‏گیرد، هنر است و در بین انواع و اقسام هنرها، موسیقی بیش از همه آسیب‏پذیر است، زیرا قبل از هر چیز از دور خارج شده و پس از همه آنها به میدان باز می‏گردد“.
دکتر سهراب روشن آبادی در جلسه روز هفدهم بهمن ماه گروه علمی ـ تخصصی هنر، در زمینه ”جامعه و موسیقی اصیل ایرانی“ به سخنرانی پرداخت.
وی فرضیه‏های خود را در این بحث، ”وجود رابطه مثبت میان جامعه باز با فرهنگ‏های متنوع و دموکراتیک و میزان رشد و بالندگی موسیقی“ و ”وجود رابطه مثبت میان آزادی زن در جامعه و شکوفایی موسیقی“ معرفی کرد و به دلیل وسعت مباحث، سخنان خود را بیشتر به دوره قبل از اسلام معطوف دانست.
روشن‏آبادی گفت: متأسفانه شواهد و مدارک مربوط به دوره آریایی‏ها و میترائیس‏ها (قبل از سلسله هخامنشی) بسیار کم است و تنها از روی قرائن و شواهد، مشخص شده است که جامعه ایرانی در این دوره ده هزار ساله، از مرحله غارنشینی و زندگی اولیه به مرحله کشاورزی انتقال یافته است.
وی افزود: احتمالات قریب به یقین مبنی بر این است که از مهم‏ترین کاربردهای موسیقی در این دوره، به کارگیری سازهای کوبه‏ای برای برقراری ارتباط با مردم بود. همچنین از موسیقی برای اجرایی آیین‏ها و شعائر استفاده می‏شد و در این زمینه، هر آیین از موسیقی خاص خود استفاده می‏کرد. به این ترتیب می‏توان گفت موسیقی در آن دوره بیشتر اسبابی برای بیان احساسات و عواطف جامعه بود.
”قدیمی‏ترین مدرک از اوستا ”گاتها“ست که گفته می‏شود از جمله آثار اصیل زردتشت است. مناجات‏ها و سرودهای مذهبی که به صورت نثر موزون بدون قافیه ذکر شده، در این دوره به وسیله مغان در معابد، بدون استفاده از ساز خاصی با صدای بلند خوانده می‏شده؛ همچنین در هنگام نذر و نیاز و قربانی و حتی زمان چاشت نیز موسیقی نواخته می‏شد.
از دیگر کاربردهای موسیقی در آن دوره، در هنگام جنگ برای ایجاد آمادگی و افزایش روحیه دلاوری بود.
روشن‏آبادی درباره دوره هخامنشی گفت: در این دوره شاهد ظهور کوروش هستیم که از کتاب عهد عتیق گرفته تا شهادت عمومِ کسانی که تاریخ تمدن بشر را بررسی کرده‏اند، او را شخصیتی بی‏نظیر توصیف کردند و حتی یکی از مورخین یونانی، انگیزه این برتری را نسبت به سایر امپراطورها در این می‏داند که ”کوروش از عقل بسیار عظیم و سلیمی برخوردار بوده و به خدا اعتقاد داشته و سعی کرده عدالت الهی را مستقر کند.“
گزونفون، مورخ معروف یونانی، می‏گوید: کورورش در امر موسیقی هم دست داشته و برای حرکت سپاه، صدای شیپور را ابتدا کوروش به گوش سپاهیان رسانده و سرودی را با صدای بلند می‏خوانده، سربازان پاسخ می‏دادند و بدین ترتیب روحیه شجاعت و شهامت تشدید می‏شد.
روشن‏آبادی، افزود: نقش مشارکت یک امپراطور در امر موسیقی، ما را به یاد امپراطوری‏های اروپایی پس از رنسانس می‏اندازد که موسیقی‏دانان بزرگی مانند باخ و بتهون وظیفه تدریس به خاندان امپراطوری را به عهده داشتند، این در حالی است که کوروش و اردشیر سالها قبل در این زمینه پیشرفت کرده بودند.
وی در ادامه به پژوهش‏های یک محقق آمریکایی، به نام دریپر اشاره کرد که برای تحقیق خود، به هندوستان سفر کرده و به برخی معابد زرتشتیان که کمتر تحت تأثیر تمدن جدید قرار داشتند، مراجعه کرده و ملودی‏های مذهبی را در این معابد مورد مطالعه قرار داد.
براساس یافته‏های دریپر، سادگی و بی‏پیرایگی، نبود هارمونی و به صورت تک صدایی، ریتم یکنواخت در خواندن سرودها، تن زیر صدا، تونالیته ماژور با گام بزرگ، کلام بی‏قافیه، ملودی‏ها و نت‏های تکرار شونده و پایان سرود به وسیله نت‏های منطبق برتونیک ینت مایگی (همان نتی که قطعه با آن شروع شده بود) از ویژگی‏های این ملودی‏های مذهبی است.
وی در ادامه به ترویج موسیقی در دوره ساسانی اشاره کرد و گفت: اولویت موسیقی در عهد ساسانی در مرحله پیشرفته‏ای در سراسر امپراطوری ایران بود. این در حالی است که در جوامع غربی موسیقی حتی تا اواخر قرن ۱۸ تنها در خدمت کلیسا و دربار بوده است.
روشن‏آبادی به اثر معروفی از نظامی گنجوی اشاره کرد که در آن ”سی لحن باربد“ یکی از موسیقی‏دانان زمان ساسانی معرفی شده است.
وی افزود: یکی از مخاطبان اصلی الحان سی گانه باربد، شخص شاه بود. ”لحن باغ شهریار“ و ”لحن خسروانی“ از نمونه‏های معروف او در این زمینه است.
به گفته روشن‏آبادی، موضوع دیگر الحان حماسی، به پهلوانان اختصاص داشته است. همچنین در آن دوره نواهایی در ستایش طبیعت و محیط زیست نواخته می‏شده است.
در عین حال، برخی دیگر از نواها جنبه مذهبی داشته و بعضی الحان نیز به بیان مباحث تاریخی می‏پرداختند.
وی کاربرد دیگر موسیقی را در سوگواری‏های برای تسلی جامعه در مصیبت‏های جامعه معرفی کرد.
روشن‏آبادی در بخش دیگری از بحث خود به فرضیه رابطه آزادی زن و موسیقی پرداخت و در این رابطه گفت: در ایران باستان، زمانی که موسیقی در اوج خود بود، شاهد بودیم که پس از مرگ خسرو پرویز، ظاهراً فرزند پسری در سن جانشینی او وجود نداشته، در نتیجه دختران خسرو پرویز، به ترتیب توران دخت و آذرمیندخت به جای پدر بر تخت سلطنت می‏نشستند که این امر خود می‏تواند نشانی از جایگاه و مقام اجتماعی زن در آن دوره باشد؛ چرا که حتی قرارداد صلح بین مردم ایران و روم را دختر خسرو پرویز امضا می‏کند.
وی در بیان روایتی دیگر از این دوره، به نقل از ”کشف المحجوب“ گفت: روزی در عهد ساسانی درباریان به حضور وزیر الوزرا می‏روند و از او سئوال می‏کنند آیا این پسر شیرخواره می‏تواند ولیعهد شود یا نه. او دستور می‏دهد گروه موسیقی (باربد و سایرین) بیایند و این بچه را در گهواره می‏آورند. در حین نواختن موسیقی حس می‏کنند کودک به وجد آمده و دست و پا می‏زند. وزیر الوزرا در این هنگام دستور قطع موسیقی را داده و می‏گوید: ”از این کودک امید به سلطنت توان داشت زیرا حسن موسیقی دارد“ یعنی در واقع در این دوره موسیقی حتی به عنوان آزمونی برای تعیین صلاحیت حکومت به کار می‏رفته است. در ادامه این جلسه، بخشی از قدیمی‏ترین موسیقی‏های ضبط شده توسط دانشگاه هاروارد برای حاضران پخش شد.

منبع : انجمن جامعه شناسی ایران