نقش مردم در مکتب سیاسی امام خمینی

بدون تردید نام امام خمینی‌ره با تاریخ معاصر جهان آمیخته و بویژه برای مسلمانان نامی آشنا و محبوب است. امام خمینی مرد قرن و احیاگر میراث عظیم اسلامی در جهان امروز است. به رغم سیطره تمدن غربی بر جهان امروز و شیفتگی بسیاری به زرق و برق آن، امام خمینی راه جدیدی را برای انسان امروز ارائه کرده و به تعبیر میشل فوکو (۱)‌، منادی معنویت و روحی جدید برای جهان، بی‌روح در عصر حاضر گردید. پایداری او در طول بیش از ۳ دهه تلاش و مجاهدت خستگی‌ناپذیر میراث گرانبهایی برای مسلمانان و شیفتگان وی برجای گذارد و سنتی نو و مکتبی اصیل برای احیای ارزش‌ها و اصول اسلامی در جهان امروز ارائه کرد. مکتب وی مبتنی بر اصول و ارکانی بنیادین بوده و آرا و اندیشه‌های وی راهنمای اندیشه و تفکر اصیل اسلامی است.
با گذشت بیش از دو دهه از ارتحال امام خمینی اندیشه‌ها و آرای وی مورد تفسیرها و ‌تحلیل‌های گوناگون و گاه متعارض قرار گرفته است. برخی هم به خاطر حب و بغض‌های شخصی یا جناحی بدون تمرکز بر میراث اصیل امام خمینی سعی کرده‌اند آرا و دیدگاه‌‌های خود را به آن حضرت نسبت دهند. خوشبختانه تلاش ارزشمند ثبت و تنظیم آراء و سخنان و دیدگاه‌‌های امام خمینی کمک کرده است تا میراث مکتوب و صوتی امام خمینی براحتی در دسترس همگان قرار گیرد. در این نوشتار کوتاه سعی خواهیم کرد اصول بنیادین مکتب امام خمینی را شناساسی کنیم و شیوه صحیح کشف آن را توضیح دهیم.
راه‌های مختلفی برای شناسایی آرا و اندیشه‌های سیاسی یک اندیشمند وجود دارد. یک راه مناسب برای شناخت امام خمینی، شناسایی اصول مکتب سیاسی امام خمینی است. مکتب سیاسی عبارت است از منظومه دیدگاه‌‌ها و آرای یک اندیشمند یا مجموعه اندیشمندان که یک دیدگاه نظام‌مند در باره عرصه سیاست عرضه می‌کنند. شاید بتوان راه دقیق‌تر دیگری را نیز در این باب، تحلیل گفتمان اندیشه و عمل امام خمینی بدانیم. هر چند تحلیل‌های گفتمانی به چرخش پسامدرن تعلق داشته و بر اصولی چون نسبیت گرایی، ضد مبناگرایی و احتمال مبتنی هستند (۲)‌، اما می‌توان فارغ از مبنای نظری تحلیل گفتمان، به گفتمان به مثابه یک روش نگاه کرد (۳)‌ و بدین دلیل تلاش کرد دقایق و نشانگان گفتمان امام خمینی را توضیح دهیم. در این نوشتار سعی خواهد شد با روش تحلیل گفتمانی مکتب سیاسی امام خمینی را بررسی و در عمل به گونه‌ای بین ۲ روش مکتب شناسی و تحلیل گفتمان ترکیب کنیم.
در یک تعریف اجمالی گفتمان عبارت است از مجموعه‌‌‌‌‌ای از احکام، گزاره‌ها و نشانه‌ها که سازنده یک نظام معنایی متمایز از دیگر گفتمان‌ها هستند. گفتمان‌ها در واقع منظومه‌های معانی هستند که در آنها نشانه‌ها با توجه به تمایزی که با یکدیگر دارند هویت و معنا می‌یابند. گفتمان‌ها تصور و فهم ما از واقعیت و جهان را شکل می‌دهند. (۴)‌ در عمل این چگونگی مفصل‌بندی نشانه‌ها در یک گفتمان است که نظام معنایی گفتمان را شکل می‌‌دهد. همان‌گونه که هوارث معتقد است: «مفصل‌بندی به گردآوری عناصر مختلف و ترکیب آنها در هویتی نو» می‌پردازد. (۵)‌ به بیان دیگر هر عملی که میان عناصر پراکنده در درون یک گفتمان ارتباط برقرار کند به نحوی که هویت این عناصر اصلاح و تعدیل شود، مفصل‌بندی نامیده می‌شود. طبیعی است که معانی واژگان و نشانه‌های به کار رفته در یک مفصل‌بندی گفتمانی متناسب با نظام معنایی کلان یک گفتمان از دیگر گفتمان‌ها متفاوت خواهد بود. عنصر اساسی در هر مفصل‌بندی گفتمانی نیز دال برتر است. دال برتر عبارت است از نشانگان مرکزی یک گفتمان که همانند یک میدان مغناطیسی، دیگر مفاهیم و نشانگان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.
بر این اساس می‌‌توان مهم‌ترین مفاهیم و نشانگان به کار گرفته شده در مکتب سیاسی امام خمینی‌ره‌ و دال مرکزی آن را شناخت و به اصول مکتب سیاسی امام خمینی پی برد. مهم‌ترین نوآوری و کانون مکتب سیاسی امام خمینی را می‌توان ترکیب سنت دیرپای شیعی با یافته‌های عقلانی دنیای جدید بدانیم. بدون تردید تفکر سیاسی امام خمینی ریشه در سنت عقلگرای شیعی دارد و نظریه سیاسی وی نیز مبتنی بر نظام سیاسی امامت شیعی است. اگر ولایت فقیه را به عنوان جانشین امام معصوم‌ع‌ در کانون مکتب سیاسی امام خمینی بدانیم، بدون تردید فقهای شیعی از همان آغاز عصر غیبت کبری با تمسک به احادیث و کلام معصومین ولایت فقیه را طرح و دانشمندانی چون شیخ مفید، سید مرتضی، محقق کرکی و صاحب جواهر بر ولایت عامه فقیهان در عصر غیبت تأکید کرده بودند. (۶)‌ اما نوآوری اساسی امام خمینی را ضمن احیای نظریه ولایت فقیه در برابر سیطره تفکر مدرنیسم غربی باید در طرح و ترکیب برخی عناصر فکری جدید همانند جمهوریت خواهی و تأکید بر نقش مردم و قانون اساسی و انتخابات در نظریه ولایت فقیه بدانیم. تأکید امام خمینی‌ره‌ در آستانه انقلاب اسلامی در ایران بر جمهوری اسلامی، نه یک کلمه کمتر و نه یک کلمه بیشتر (۷)‌ کانون نظریه سیاسی امام خمینی را شکل می‌دهد. از این جهت دال برتر و مرکزی مفصل‌بندی گفتمان سیاسی امام خمینی را می‌‌توان همان «جمهوری اسلامی» بدانیم که اسلامیت محتوای آن و جمهوریت شکل آن است.
طبق آنچه در مجموعه آثار باقیمانده از امام خمینی در باب جمهوریت می‌توان یافت، طرح جمهوری اسلامی برای نخستین بار در مصاحبه با خبرنگار فیگارو است. ایشان در پاسخ به این پرسش خبرنگار که «عمل شما دارای چه جهتی است و چه رژیمی را می‌خواهید جانشین رژیم شاه کنید؟» برای اولین بار از جمهوری اسلامی سخن گفتند. ایشان در مصاحبه با اشاره به این‌که «شکل حقوقی رژیم نیست که اهمیت دارد، بلکه محتوای آن مهم است،» جمهوری اسلامی را مطرح ساختند و اظهار داشتند «قبل از هر چیز ما به محتوای اجتماعی رژیم سیاسی آینده خود دل بسته‌ایم.» (۸)‌ ایشان در جای دیگر به توصیف اجمالی ویژگی‌های آن پرداختند. «ایشان خواستار جمهوری اسلامی بودند. جمهوری، فرم و شکل حکومت را تشکیل می‌دهد و اسلامی یعنی محتوای آن فرم که قوانین الهی است.» (۹)‌ از نظر امام خمینی «جمهوری» بهترین قالبی است که ما را به محتوای اجتماعی رژیم سیاسی آینده و ترقی جامعه می‌رساند و نسبت به تشکیل حکومت اسلامی امیدوار می‌کند. ایشان خود اذعان می‌دارد که «جمهوری اسلامی» نظیری در جهان سیاست ندارد.
تجلی اسلامیت نظام، همان نظریه ولایت فقیه است که ایشان به صورت اجمالی آن را ابتدا در کشف‌الاسرار در سال ۱۳۲۳، سپس در مباحث فقه استدلالی و فتوای خود مطرح کردند که به ترتیب در مبحث اجتهاد و تقلید کتاب الرسائل و مبحث امر به معروف و نهی از منکر کتاب تحریرالوسیله و بحث ولایت فقیه کتاب البیع آمده است. در مرحله سوم در نیمه دوم سال ۱۳۵۸ به طور پراکنده در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های مختلف به عنوان دفاع از تصویب اصل ولایت فقیه در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران صورت گرفته است. در مرحله چهارم، مجموعه اظهار نظرهای امام در باره محدوده اختیارات و شرایط ولی امر طی چند نامه و سخنرانی از زمستان ۱۳۶۶ تا یک ماه قبل از رحلت ایشان آمده است. عموم این نامه‌ها در جواب استفتائات یا اشکالات طرح شده از سوی مسؤولان عالی‌رتبه نظام اسلامی بوده است. (۱۰)‌
بدیهی است نشانه جمهوریت در آموزه جمهوری اسلامی معنای خاصی در مفصل‌بندی گفتمانی امام خمینی دارد که از گفتمان مدرنیسم متفاوت است. غرب مدرن بر اساس آموزه‌هایی چون اومانیسم، سکولاریسم، عقلانیت خود بنیاد و قرائت کلان پیشرفت، تفسیری از جمهوریت ارائه کرده است که در آن تمامی مشروعیت نظام سیاسی از قرارداد اجتماعی و خواسته‌های بشری نشأت گرفته و دین و آموزه‌های الهی در آن کاملا از عرصه سیاسی کنار گذاشته شده‌اند. غرب با سیطره فکری و تمدنی خویش و تحمیل دیدگاه‌‌های خویش بر دیگران بویژه بر ملل جهان اسلام چنین وانمود کرده است که معنا و مفهومی متفاوت برای جمهوریت وجود ندارد و تنها معنای صحیح آن همان قرائت غربی آن است. از این رو برخی نیز در کشور ما هنگام طرح این نظریه توسط امام خمینی تحت تأثیر نگرش غربی بر تناقض آمیز بودن آن اعتقاد داشته‌اند. (۱۱) اما چنین تفسیری از میراث سیاسی امام خمینی نادرست بوده و غرب مدرن را معیار داوری قرار می‌دهد.
اما باید توجه داشت که هنر امام خمینی فرارفتن از سیطره و هژمونی غرب است و به تعبیر سامی زبیده؛ امام خمینی چنان سخن می‌گوید که گویی غرب وجود ندارد. (۱۲) در واقع چنان که بابی سعید نیز بخوبی در اثر ارزشمند خود نشان داده است، نوآوری امام خمینی شکست سیطره و مرکزیت غربی است. از نظر وی «اسلامگرایی تلاشی است برای تبیین مدرنیته‌ای که حول اروپامداری ساخته نشده است. از این منظر اسلامگرایی آن گونه که خود اسلامگرایان نیز ادعا می‌کنند، جنبشی آشکار برای انکار غرب به حساب می‌آید. البته رد غرب را نباید به معنای تلاش برای استقرار جوامع کشاورزی سنتی دانست. انجام این کار به معنای گفتگوی مجدد با هویت مدرنیته و هویت غرب است. این نوع نگرش، تلویحا در پاره‌ای از بحث‌های اخیر راجع به رابطه بین مدرنیته و پست مدرنیته یافت می‌شود.» (۱۳)‌
از این منظر تنها زمانی می‌توان اسلامگرایی معاصر را که امام خمینی مصداق بارز آن است، درک کرد که از غرب مرکزیت‌زدایی شده باشد و غرب نیز همانند مرکزی بین دیگر مراکز باشد:
منطق اسلامگرایی مستلزم منطقه‌ای شدن غرب و جا دهی مجدد آن به عنوان مرکز در میان دیگر مراکز است. دیگر تلقی یک شکل‌بندی فرهنگی که فرهنگ‌های دیگر لزوما در صدد تقلید از آن باشند، وجود ندارد. ظهور اسلامگرایی تنها در فضایی قابل فهم است که در آن غرب دیگر به عنوان مرکز مد نظر نباشد. (۱۴)‌
شاید بتوان پس از شناسایی دال مرکزی گفتمان سیاسی امام خمینی‌ره‌، جامع‌ترین توصیف را در باره مکتب سیاسی امام خمینی در کلام رهبر معظم انقلاب بیابیم. آیت‌الله خامنه‌ای که شاگرد مبرز امام خمینی بوده و در مراحل انقلاب نیز همواره از یاران نزدیک و ملازمان خاص ایشان بوده است، در مراسم بزرگداشت ارتحال امام خمینی در ۱۴ خرداد ۱۳۸۳ در بهشت زهرا‌س توصیف جامع و فراگیری از مکتب سیاسی امام خمینی ارائه کردند. ایشان با اشاره به جایگاه امام خمینی‌ره‌ در جهان معاصر خطوط اساسی و برجسته مکتب سیاسی امام خمینی را در ۵‌‌ویژگی اساسی اعلام کردند. آنچه در پی می‌آید گزیده‌ای است (۱۵) از عبارات معظم له که مستندات آن از کلام امام خمینی ره پس از نقل دیدگاه‌‌های ایشان ذکر شده است:
۱) پیوند معنویت و سیاست
در مکتب سیاسی امام، معنویت با سیاست در هم تنیده است. در مکتب سیاسی امام، معنویت از سیاست جدا نیست؛ سیاست و عرفان، سیاست و اخلاق. امام که تجسم مکتب سیاسی خود بود، سیاست و معنویت را با هم داشت و همین را دنبال می‌کرد، حتی در مبارزات سیاسی، کانون اصلی در رفتار امام، معنویت او بود. همه رفتارها و همه مواضع امام حول محور خدا و معنویت دور می‌زد. امام به اراده تشریعی پروردگار اعتقاد و به اراده تکوینی او اعتماد داشت و می‌دانست کسی که در راه تحقق شریعت الهی حرکت می‌کند، قوانین و سنت‌های آفرینش یاور اوست.
▪ مستندات: امام خمینی(ره)‌ در نخستین نوشته‌های خویش بر مسأله پیوند دین و سیاست تأکید کرده‌اند. جدایی دین از سیاست از نظر ایشان فکری است که ابتدا از سوی بنی‌امیه در صدر اسلام و سپس از سوی استعمارگران مطرح شده است. استعمارگران «تبلیغ کردند که اسلام دین جامعی نیست، دین زندگی نیست، برای جامعه نظامات و قوانین ندارد، طرز حکومت و قوانین حکومتی نیاورده است.» (۱۶)‌ چنین شعاری از نظر امام خمینی‌ره‌ شاخصه اسلام آمریکایی است. ...« اسلام آمریکایی این بود که ملاها باید بروند درسشان را بخوانند، چه کار دارند به سیاست، با صراحت لهجه می‌گفتند...» (۱۷)
۲) اعتقاد راسخ و صادقانه به نقش مردم
شاخص دوم، اعتقاد راسخ و صادقانه به نقش مردم است؛ هم کرامت انسان، هم تعیین‌کننده بودن اراده‌‌ انسان. در مکتب سیاسی امام، هویت انسانی، هم ارزشمند و دارای کرامت است، هم قدرتمند و کارساز است. نتیجه‌‌ ارزشمندی و کرامت داشتن این است که در اداره‌‌ سرنوشت بشر و یک جامعه، آرای مردم باید نقش اساسی ایفا کند. مردم‌سالاری در مکتب سیاسی امام بزرگوار ما که از متن اسلام گرفته شده است مردم‌سالاری حقیقی است؛ مثل مردم‌سالاری آمریکایی و امثال آن، شعار و فریب و اغواگری ذهن‌های مردم نیست. مردم با رای خود، با اراده‌ خود، با خواست خود و با ایمان خود راه را انتخاب می‌کنند. مسوولان خود را هم انتخاب می‌کنند. از طرف دیگر امام با اتکاء به قدرت رای مردم معتقد بود با اراده پولادین مردم می‌شود در مقابل همه‌‌ قدرت‌های متجاوز جهانی ایستاد و ایستاد.
▪ مستندات: سامی زبیده، تفکر سیاسی امام خمینی را بدان جهت به عصر جدید متعلق می‌داند که مردم در آن نقش مهمی دارند. (۱۸) بارزترین نمونه‌های سخنان امام خمینی را در باب نقش مردم می‌توان در گزاره معروف زیر دانست: «میزان رای ملت است.» (۱۹) ایشان در جای دیگر ضمن تاکید بر ولایت فقیه اظهار کرده است: ...« تولی امور مسلمین و تشکیل حکومت بستگی دارد به آرای اکثریت مسلمین که در قانون اساسی هم از آن یاد شده است و در صدر اسلام تعبیر می‌شده به بیعت با ولی مسلمین.» (۲۰)
۳) نگاه بین‌المللی و جهانی امام خمینی
شاخص سوم از شاخص‌های مکتب سیاسی امام، نگاه بین‌المللی و جهانی این مکتب است. مخاطب امام در سخن و ایده‌‌ سیاسی خود بشریت است، نه فقط ملت ایران. ملت ایران این پیام را به گوش جان شنید، پایش ایستاد، برایش مبارزه کرد و توانست عزت و استقلال خود را به‌دست آورد؛ اما مخاطب این پیام، همه‌‌ بشریت است. مکتب سیاسی امام این خیر و استقلال و عزت و ایمان را برای همه‌‌ امت اسلامی و همه‌‌ بشریت می‌خواهد. این رسالتی است بر دوش یک انسان مسلمان.
‌ از نظر امام جمهوری بهترین قالبی است که ما را به محتوای اسلامی نظام اجتماعی و سیاسی مقصود می‌رساندمستندات: امام خمینی در موارد مکرر بر پیام انقلاب اسلامی برای تمامی جهان و نیز الگو بودن آن برای تمامی مردم ستمدیده تاکید کرده‌اند. در کلامی می‌فرمایند: «امید است انقلاب اسلامی ملت بزرگ ما و پیروزی عظیم آنان بر دشمنان اسلام و مملکت راهنمایی برای سایر ملل ستمدیده و تحت سلطه قرار گیرد و با اتحاد و همبستگی، شر همه سلطه‌گران و بخصوص آمریکا را از خود کوتاه کرده در تحت تعالیم مقدسه اسلام، عظمت از دست رفته خود را باز یابند.» (۲۱) در جای دیگری نیز بر الگوگیری دیگر مسلمانان از مردم ایران اشاره کرده است: «ملت‌های مسلمان از فداکاری مجاهدین ما در راه استقلال و آزادی و اهداف توسعه اسلام بزرگ الگو بگیرند و با پیوستن به هم سد استعمار و استثمار را بشکنند و به سوی آزادگی و زندگی انسانی پیش بروند.» (۲۲)
۴) پاسداری از ارزش‌ها و ولایت فقیه
«شاخص مهم دیگر مکتب سیاسی امام بزرگوار ما پاسداری از ارزش‌هاست که مظهر آن را امام بزرگوار در تبیین مساله‌ ولایت‌فقیه روشن کردند. از اول انقلاب اسلامی و پیروزی انقلاب و تشکیل نظام اسلامی، بسیاری سعی کرده‌اند مساله‌ ولایت‌فقیه را نادرست، بد و برخلاف واقع معرفی کنند؛ برداشت‌های خلاف واقع و دروغ و خواسته‌ها و توقعات غیرمنطبق با متن نظام سیاسی اسلام و فکر سیاسی امام بزرگوار.»
▪ مستندات: ولایت فقیه در کانون تفکر سیاسی امام خمینی قرار دارد. از نظر ایشان «ولایت فقیه از موضوعاتی است که تصور آنها موجب تصدیق می‌شود و چندان به برهان احتیاج ندارد. به این معنا که هر کس عقاید و احکام اسلام را حتی اجمالا دریافته باشد چون به ولایت فقیه برسد و آن را به تصور آورد، بی‌درنگ تصدیق خواهد کرد و آن را ضروری و بدیهی خواهد شناخت.» (۲۳) اما شاید بتوان مهم‌ترین توصیه امام خمینی را در پاسداری از این ارزش در کلام معروف وی بدانیم که فرمودند: «پشتیبان ولایت فقیه باشید تا آسیبی به این مملکت نرسد.» (۲۴)
۵) عدالت اجتماعی
عدالت اجتماعی یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین خطوط در مکتب سیاسی امام بزرگوار ماست. در همه‌‌ برنامه‌های حکومت در قانونگذاری، در اجرا، در قضا باید عدالت اجتماعی و پر کردن شکاف‌های طبقاتی، مورد نظر و هدف باشد. این‌که ما بگوییم کشور را ثروتمند می‌کنیم یعنی تولید ناخالص ملی را بالا می‌بریم اما ثروت‌ها در گوشه‌‌ای به نفع یک عده انبار شود و عده‌ کثیری هم از مردم دستشان خالی باشد، با مکتب سیاسی امام نمی‌سازد.
▪ مستندات: امام خمینی (ره) هدف اساسی خود را برقراری عدالت اسلامی معرفی کرده‌‌‌اند. «عدالت اسلامی را می‌خواهیم در این مملکت برقرار کنیم.... یک همچو اسلامی که در آن عدالت باشد، اسلامی که در آن ظلم هیچ نباشد، اسلامی که در آن شخص اول با آن فرد آخر همه علی السواء در مقابل قانون باشند.» (۲۵)‌ در‌جای دیگر فرموده‌اند: «حکومت اسلامی، جمهوری اسلامی، عدل اسلامی را مستقر کنید. با عدل اسلامی همه و همه در آزادی و استقلال و رفاه خواهند بود.» (۲۶)
● نتیجه‌گیری
مکتب سیاسی امام خمینی مبتنی بر اصولی است که امام خمینی در طول دوران مبارزاتی خویش از نخستین اثر خویش در سال ۱۳۲۳ در کتاب کشف‌الاسرار تا آخرین مکاتبات خویش در سال ۱۳۶۸ آنها را ارائه کرده است، هر چند پس از امام خمینی در تفسیر این اصول اختلاف‌نظرهایی شکل گرفته است و دیدگاه‌های مختلف در جزئیات تفکر سیاسی امام خمینی ظاهر شده است، اما به نظر می‌رسد اصول مکتب سیاسی امام خمینی را می‌توان با مراجعه به آثار مکتوب و شفاهی ایشان تدوین کرد. یکی از روش‌های توضیح تفکر سیاسی امام خمینی نگرش گفتمانی است که طبق آن سعی می‌شود دال برتر و محوری یک اندیشه شناسایی شده و متعاقب آن چگونگی همنشینی نشانه‌ها در آن و مفهوم آنها مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد. به نظر می‌رسد «حکومت اسلامی» در قالب نظام جمهوری اسلامی خود متشکل از دو مؤلفه اسلامیت یا همان ولایت فقیه و جمهوریت یا نقش مردم است. بدیهی است که نشانه‌هایی چون مردم، آزادی، عدالت، مجلس، انتخابات و بسیاری دیگر در این نظام مفصل‌بندی یا همان مجموعه نشانه‌ها، متفاوت از مفاهیم و نشانه‌های به کار گرفته شده در گفتمان غرب خواهد بود. بی‌توجهی به این نکته موجب سوء فهم نسبت به گفتمان سیاسی امام خمینی شده است. در عصر حاضر از نظر نوشتار حاضر دقیق‌ترین توصیف از اصول تفکر سیاسی امام خمینی توصیف موجز اما دقیقی است که شاگرد برجسته و جانشین امام خمینی در سالگرد ارتحال ایشان ارائه کرده است.

پانوشت‌ها:
۱. میشل فوکو، انقلاب ایران روح جهان بیروح
۲. دیوید هوارث، گفتمان، در دیوید مارش و جری استوکر، روش و نظریه در علوم سیاسی، امیرمحمد حاج یوسفی، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، ۱۳۷۸، صص ۲۲۲ ‌ ۱۹۵.
۳- Marianne Jorgensen, & Louise Philips, Discourse Analysis As theory & method, London, Sage Publications ۲۰۰۲.
۴- David Howarth, Discourse, Buckinghan, Open University AsPress, ۲۰۰۰,۱۰۱-۱۰۲
۵. هوارث، همان.
۶. نک: محمد هادی معرفت، ولایت فقیه، قم، موسسه انتشاراتی تمهید، ۱۳۷۷، ۴۳ ‌- ۵۰.
۷. امام خمینی، صحیفه نور، ج، ص.
۸. صحیفه نور، ج ۳۶:۲
۹. همان.
۱۰. کاظم قاضی زاده و سعید ضیائیفر، اندیشههای فقهی ‌ سیاسی امام خمینی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، ۱۳۷۷، ۱۵۸
۱۱. مهدی حایری، حکمت و حکومت، لندن، نشر شادی، ۱۳۷۵، ۲۱۶.
۱۲- Sami Zubaidah, Islam, the people & the state, London‚ Routledge, ۱۹۸۹, P.۳۳
۱۳. بابی سعید، هراس بنیادین: اروپامداری و ظهور اسلام گرایی، غلامرضا جمشیدی‌ها و موسی عنبری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۹، ص۱۲۰.
۱۴. همان، ۱۴۹.
۱۵. سخنرانی رهبر معظم انقلاب در سالگرد ارتحال امام خمینی ره در بهشت زهرا(س)، ۱۴/۳/۱۳۸۳
۱۶. امام خمینی، ولایت فقیه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چ ۸، ۱۳۷۸، ص۴.
۱۷. صحیفه نور، ج ۱۸، ص ۳۶.
۱۸- Sami Zubaidah,Ibid
۱۹. برای نمونههایی از سخن امام خمینی (ره) در مورد میزان رای مردم نک: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، جایگاه مردم در نظام اسلامی: تبیان آثار موضوعی، تهران، موسسه تنظیم نشر و آثار امام خمینی ره، تابستان ۱۳۷۹، ص ۴۵ ‌ ۳۸.
۲۰. همان، ص ۹.
۲۱. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، اسلام ناب در کلام و پیام امام خمینی، تبیان دفتر پنجم، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چ ۵، ۱۳۷۴، ص ۲۶۸.
۲۲. همان.
۲۳. امام خمینی، ولایت فقیه، ص ۳.
۲۴. صحیفه امام، ج، ص.
۲۵. همان، ج ۹، ص ۴۲۵.
۲۶. همان، ج ۷، ص ۱۱۵.
غلامرضا بهروزلک
عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

منبع : روزنامه جام‌جم