عوارض زیست محیطی رنگ های مصنوعی

رنگ امواج الکترومغناطیسی است که در محدوده مرئی طیف بین طول موج های ۲۸۰ تا ۷۶۰ نانومتر قرار دارد و دارای دو اثر روانی و فیزیکی است. مواد رنگ زا موادی هستند که برای رنگ کردن یک کالا به کار می روند. مواد رنگ زا از دیرباز مورد استفاده قرار می گرفتند تا جایی که می توان گفت ایرانیان قدیم، مصری ها و حتی رومی ها در این زمینه متبحر بودند. در گذشته مواد رنگ زای کاربردی (در اکثریت موارد) ریشه گیاهی یا حیوانی داشتند. به عنوان مثال می توان به قرمزدانه (موجود در انواع خاصی از کرم ها) و ایندیگوتین (موجود در گونه خاصی از حلزون) اشاره کرد. این رنگ های طبیعی از ثبات خوبی برخوردار بودند به همین دلیل در الیاف پروتئینی (الیاف پشم و ابریشم) بسیار مورد استفاده قرار می گرفتند تا جایی که فرش های دست باف ایرانی هنوز در جهان طرفداران زیادی دارد .
اما با این همه کاربرد رنگ های طبیعی خالی از مشکل نبود. به عنوان مثال تهیه این رنگ ها حتی در مقیاس های جزیی نیاز به مواد گیاهی یا حیوانی فراوانی داشت. (یک گرم ماده رنگ زای ایندیگوتین به ۹ هزار حلزون نیاز داشت.) یا هزینه سنگین این رنگ ها آنها را متعلق به قشر خاصی می کرد. اما در سال ۱۹۶۷ این مشکل تا حدودی حل شد و تحول جدیدی در صنعت رنگ به وقوع پیوست. در این سال دانشجویی به نام «پرکین» تصادفاً رنگی مصنوعی به نام مووین ساخت که از ویژگی های متعددی برخوردار بود از قبیل درخشندگی فراوان، رنگ آمیزی راحت تر و قابلیت تهیه و کاربرد آسان. از این زمان به بعد رنگ ها سیر تکاملی بیشتری را طی کرده و فرمول های شیمیایی جدیدتری ساخته شدند، تا جایی که امروزه تقسیم بندی های مختلفی برای انواع رنگ های مصنوعی قائل شده اند، نظیر رنگ های آلی و معدنی اما این تحولات جدید که می خواست بشر را به یک آسودگی نزدیک کند، چندان هم بدون مشکل نبودند.
این رنگ ها محیط زیست و به دنبال آن انسان را با چنان عوارض خطرناک و مهلکی روبه رو کردند که طرفداران محیط زیست را به واکنش هایی واداشته اند. به دلیل اهمیت این موضوع و از طرفی وخیم بودن اوضاع رنگ در ایران در اولین همایش بین المللی علوم و فناوری رنگ که در تاریخ ۱۳/۱۰/۸۴ برگزار شد برخی از موضوعات پیرامون این مسئله مطرح و راهکارهایی برای محو کردن آلودگی های رنگی ایجاد شده در محیط زیست ارائه شد، راهکارهایی که هنوز در ایران کاربردی نبوده و در مرحله تحقیقات به سر می برند. بنا بر اظهارات دکتر «خشایار بدیعی» معاون پژوهشی پژوهشکده صنایع رنگ ایران و مدیر اجرایی اولین همایش بین المللی رنگ استفاده از فوتوکاتالیزها راهی کاربردی برای آلودگی زدایی در پساب ها است. در این روش با استفاده از کاتالیزوری به نام اکسید تیتانیوم که یک رنگدانه معدنی است برای تصفیه پساب ها استفاده می شود.
با این شیوه حتی ته رنگ باقی مانده از تصفیه پساب ها که به هیچ طریقی قابل برطرف کردن نبودند از بین می روند. علاوه بر فوتوکاتالیزها استفاده از رنگ برها نیز به عنوان راهی دیگر برای آلودگی زدایی محیط زیست مطرح هستند. در این شیوه از جاذب های طبیعی (جاذب هایی که از مواد طبیعی ساخته می شوند) نظیر پوست پرتقال، سبوس، ضایعات سویا و ضایعات پوست تخم مرغ برای محو کردن آلودگی های حاصل از رنگ ها استفاده می شود. البته در زمینه رنگ بری نقش برخی گیاهان به عنوان رنگ بر نیز مشخص شده است.
به عنوان مثال گیاهی به نام آزالا که آفت برنج در شمال است برای رنگ بری تاثیر بسزایی دارد تا جایی که اگر پساب حاصل از کارخانه ها از مسیرهای کاشت این گیاه عبور کنند، این گیاه به عنوان جاذب این مواد آلوده، بسیار قوی عمل می کند. در ادامه بدیعی به عوارض رنگ های دریایی اشاره کرد و افزود: «ثابت شده است کاربرد رنگ های دریایی (در اسکله ها، شناورهای دریایی) خالی از اشکال نیست تا آنجا که تعدادی از کشورها آن دسته از رنگ های دریایی را که بر روی موجودات زنده دریا اثرات مهلک بر جا می گذارند، از لیست رنگ های مجاز کشور خود خارج کرده اند. بنا بر توضیحات بدیعی آنها در ایران در بعد تحقیقاتی به سر می برند. آنها در حال بررسی اثرات زیست کش ها بر روی گونه ای از ماهی ها هستند که در زنجیره غذایی در حد واسط قرار دارند.
در واقع این زیست کش جذب جلبک ها و موجودات دریایی شده و بعدها خود این موجودات خوراک ماهی ها می شوند. تریبیوتیلتین (TBT-tributyltin) نمونه ای از این زیست کش ها است که در برخی کشورها ممنوع شده است، به نحوی که در اروپا به کشتی هایی که TBT در آنها به کار رفته اجازه فعالیت نمی دهند. بنابر اظهارات معاون پژوهشی پژوهشکده صنایع رنگ ایران قرار شده است تا سال ۲۰۰۸ استفاده از TBT به طور کامل ممنوع شود.
اوضاع وخیم رنگ در ایران بحران، آینده رنگ ایران را تهدید می کند. در رابطه با علل این تهدید بدیعی گفت: «وجود تحریم ها و نداشتن ارتباطات برون مرزی از یک طرف و عدم تعامل دانشگاه و محقق از طرف دیگر باعث شده ما با مشکلاتی نظیر ورود غیرمجاز رنگ های ممنوعه یا افت کیفیت رنگ های داخلی روبه رو شویم. اگر به محققان و فعالیت های آنان اهمیت داده شود و بودجه کافی در اختیارشان گذاشته شود، آنها می توانند حتی در تکنولوژی روز جهان یعنی تهیه مواد اولیه رنگ به طریقه نانو قدم های موثری بردارند، چرا که ذرات در مقیاس نانو خواص جدیدتری از خود بروز داده و نهایتاً در رنگ و پوشش خواص جدیدی از خود نشان می دهند .
محققان کشور ما از این مهم عقب نمانده و محققان خوبی در این زمینه داریم.» وی در پایان خاطرنشان کرد: «هم اکنون بسیاری از محموله های رنگ در گمرک ایران (حتی از نوع خوراکی) رنگ های غیرمجاز هستند که از کشورهایی نظیر چین وارد ایران می شوند، تا جایی که منجر به واکنش هایی در سازمان استاندارد و سازمان حفاظت محیط زیست شده و آنها اقداماتی را در این زمینه شروع کرده اند. امیدوارم همگام با این برنامه ها بودجه تحقیقات نیز افزایش پیدا کرده و صنعت گر ارتباط قوی تری با بخش تحقیقات پیدا کند.»

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان