نظرسنجی هم اشتباه می کند؛ اما. . .

امروزه با رشد آگاهی عمومی مردم و افزایش مشاركت مردمی در بخش های مختلف و نیاز نظام های حكومتی به افزایش مشروعیت سیاسی، نمی توان افكار عمومی را نادیده گرفت. باید آن را به خوبی و به طور مستمر شناخت و درك درستی از منشا و ریشه های پیدایش آن در زمان ها و مكان های مختلف پیدا كرد و تا آنجا كه ممكن است جریان آن را پیش بینی كرد. اگر این شناخت و درك و پیش بینی، درست و جامع بوده و سیاستگذاران و مجریان بخش های گوناگون جامعه بر اهمیت بهره گیری از آنها واقف و مصمم باشند، كارآمدترین ابزار پیشبرد برنامه ها در زندگی جمعی خواهند بود. البته این دانایی كه حقیقتا ابزار قدرت است، بسادگی و با ظن وگمان یا تشخیص های شخصی به دست نمی آید. شناخت و درك درست افكار عمومی مستلزم پژوهش و مطالعه است. سنجش افكار عمومی می تواند تحلیل نسبتا دقیقی از توزیع عقاید مردم درباره موضوعات گوناگون مطرح در جامعه به دست دهد و شناخت، توصیف و تعیین عقاید و نگرش های موجود در جامعه را ممكن سازد.
بدون تردید نظرسنجی ها یكی از اركان اصلی و همیشگی دموكراسی بوده اند. امروز، روزنامه نگاران به سبب وجود نظرسنجی ها می توانند فراز و نشیب های تبلیغات انتخاباتی و نیز افزایش و كاهش محبوبیت حاكمان را گام به گام پیگیری كنند. سیاستمداران هم با پیروی از آنها می توانند اطلاعاتی را به دست بیاورند كه آنها را در درك تصمیمات مردمی و انگیزه های آنها یاری می كند. سیاستمداران با استفاده از نظرسنجی ها تغییر وتحولات به وجودآمده در افكار را درجریان مشكلات عمده اجتماعی و تغییر ارزش ها دنبال می كنند. نظرسنجی به صاحبان قدرت و مخاطبان آنها امكان می دهد كه در دوران میانی انتخابات، تحولات پدید آمده در میزان حمایت مردم و نیز تاثیر عمومی وقایع و رخدادهای ملی یا بین المللی را مورد بررسی قرار دهند. مردم نیز به كمك نظرسنجی ها از افكار خویش آگاه می شوند و به ارزیابی دیدگاه های خود در برابر سایر افكار می پردازند.
هر اندازه ارتباطی كه نهادهای یك كشور بین مردم و سنجش مدیریت سیاسی برقرار می كنند مستقیم تر باشد، به نظر سنجی ها نیاز بیشتری خواهد بود. در كشورهایی نظیر كشور ما كه حق انتخاب مقام اجرایی كشور با مردم است، دامنه توجه به نظرسنجی ها گسترده تر است. در برابر كشورهایی كه درآنها بین رای مردم و انتخاب حاكمانشان فاصله وجود دارد نظرسنجی ها كمتر كارایی دارند. به محض اینكه كشوری به جرگه كشورهای توسعه یافته و دموكراتیك می پیوندد، نظر سنجی درآن رواج می یابد.
سنجش افكار عمومی، پدیده ای جدید است. اگرچه ریشه های این موضوع در رای گیری آزمایشی قرن نوزدهم بوده، اما سنجش افكار به صورت یك روش رسمیت یافته در جمع آوری اطلاعات دارای تاریخی كوتاه است و شواهد نشان می دهد كه این روش از اواسط قرن بیستم به بعد، پذیرش عمومی یافته است. دلایل نورسی سنجش افكار دو گونه است: از یك سو روش های نمونه گیری كه مطالعات سنجش افكار برآن مبتنی هستند اخیرا آن هم در پاسخ به نیازهای جوامع صنعتی و دارای بازارهای انبوه توسعه یافته است و از سوی دیگر این عامل مطرح است كه به طوری مراكز سنجش افكار با گونه ای از نظام های سیاسی مرتبط هستند كه اقتدار آنها بر مبنای رای عمومی مردم در یك انتخابات سراسری استوار است و در نتیجه مراكز سنجش افكار آنچنان كه امروزه به عنوان یك مجرای ارتباطی و ابزار انتقال دهنده نظرها و مطلوبیت های مردمی ایفای نقش می كنند در نظام های سیاسی نخبه گرای پیشین كه مردم در آن حضور فعالی نداشتند منشا اثری نبودند.
اولین نظرسنجی
سنجش افكار ابتدا در ایالات متحده آمریكا توسعه یافت. دلیل آن هم این بود كه در آمریكا كمی زودتر از كشورهای اروپایی رای بزرگسالان درباره مسائل جامعه به رسمیت شناخته شد. اولین نظر سنجی ثبت شده در آمریكا مربوط به نظرسنجی سال ۱۸۲۴ است؛ این نظرسنجی تلاشی بود برای ارزیابی نتیجه انتخابات ریاست جمهوری آینده بین جان كوینسی آدام و اندرو جكسون. تلاش های اولیه برای سنجش گرایش های رای دهندگان، نوعی تعمیم غیرعلمی بررسی های معمولی روزنامه نگاری بود و برای اطمینان یافتن از اینكه نمونه مورد بررسی تا چه حد نماینده واقعی كل جمعیت است، هیچ اقدامی صورت نگرفته بود. در پایان قرن نوزدهم روش های سنجش افكار بهبود یافت و تحت تاثیر محیط علمی آن زمان به مسئله نمایندگی نمونه، نسبت به كل جمعیت توجه بیشتری معطوف شد. آمریكاییان با به كارگیری مصاحبه كنندگان آموزش دیده، به رویكرد علمی تری در جمع آوری آرا و نظرات دست زدند و نمونه طوری انتخاب شد كه ویژگی های اصلی جمعیت را در مقوله های جنس، اشتغال و منطقه منعكس كند. در سال ۱۹۰۴ روزنامه نیویورك هرالد پیش از انتخابات ریاست جمهوری آن سال یك نظرسنجی اجرا كرد و همین نظرسنجی با همكاری روزنامه های دیگر، در سالهای متوالی برگزاری انتخابات ریاست جمهوری تا سال ۱۹۱۶ تكرار شد. در سال ۱۹۱۲ توجه ویژه ای به اجرای طرح های نظرسنجی در میان روستاییان معطوف شد و وزارت كشاورزی آمریكا اولین بخش دولتی و فارم ژورنال نیز اولین مجله آمریكایی بود كه به حوزه سنجش افكار كشاورزان و روستاییان وارد شد. در سال ۱۹۱۶ مشهورترین مجله سنجش افكار به نام لیتراری دایجست آغاز به كار كرد. این نشریه به دلیل دقت نتایج بررسی هایش در دوره انتخابات مشهور شد و بزودی به عنوان جزئی از زندگی سنتی آمریكاییان درآمد. این نشریه كه افكار عمومی را نسبت به مسائل جاری كشور بررسی می كرد با استفاده از اوراق پستی بازگردانده شده، سعی كرد تا به گزینش نمونه ای از جمعیت كل كشور مبادرت ورزد. از این رو برای انتخاب نمونه از فهرست معتبری نظیر فهرست مشتركان تلفن استفاده كرد.
تا زمان برگزاری انتخابات جمهوری سال ۱۹۲۸، در حدود ۸۵ سازمان سنجش افكار به وجود آمده بود كه تنها شش سازمان در سطح ملی كار می كردند. در سال ۱۹۳۵ اولین موسسه سنجش افكار، مستقل از رسانه هایی چون مطبوعات، توسط جورج گالوپ تاسیس شد. این مركز كه موسسه افكار عمومی آمریكا نام داشت، نظر مردم را نسبت به مسائل جاری كشور در هر هفته بررسی و نتایج را از طریق روزنامه ها در سطح كشور منتشر می كرد.
ناكامی بزرگ
بین سالهای ۱۹۳۶ تا ۱۹۴۸ مراكز سنجش افكار، نقش مهمی در صحنه سیاسی آمریكا ایفا كردند. نتایج نظر سنجی های مهم در شمار زیادی از روزنامه ها در ایالات متحده آمریكا منتشر می شد و پژوهش های سنجش افكار به طور فزاینده از سوی داوطلبان فرمانداری ایالات برای ارزیابی حمایت بالقوه رای دهندگان از ایشان و تعیین توانایی ها و ضعف های آنها در نظر رای دهندگان مورد استفاده قرار می گرفت. با این همه در سال ۱۹۴۸ پژوهش های سنجش افكار هیجان كمتری برانگیختند. در آن سال همه مراكز سنجش افكار در تعیین فرد پیروز در انتخابات ریاست جمهوری ناكام ماندند. این امر موجب آن شد كه روش های مورد استفاده مراكز سنجش افكار توسط انجمن تحقیقات علوم اجتماعی آمریكا مورد موشكافی و رسیدگی دقیق قرار گیرد. در این بررسی كمیته چنین نتیجه گیری كرد كه در نظرسنجی های موسوم به سنجش افكار باید از روش های بهتری برای نمونه گیری و مصاحبه استفاده شود. از نظر زمانبندی پیمایش ها نیز، كمیته توصیه كرد كه مراكز سنجش افكار باید مصاحبه های خود را تا روز انتخابات ادامه دهند. طی دهه ۱۹۶۰، موسسه های سنجش افكار با اجرای چند انتخابات میان دوره ای كه نتایج آن با نتایج انتخابات اصلی مشابه بود، این مطلب را به اثبات رساندند كه باید به پژوهش های سنجش افكار سیاسی توجه بیشتری معطوف شود. به عنوان یك نتیجه، شمار سازمان های سنجش افكاری كه تا پایان دهه ۱۹۶۰ در بریتانیا فعالیت می كردند به حد قابل توجهی رسید. در انتخابات عمومی سال ۱۹۷۰، پنج سازمان نظر سنجی ملی در بریتانیا فعالیت می كردند. مركز پژوهش های افكارسنجی (ORC) در سال ۱۹۶۵ با تشویق و حمایت اداره مركزی حزب محافظه كار توسط تی. اف. تامسون و هامفری تایلور تاسیس شد تا پیمایش هایی را برای آن حزب انجام دهد. اولین نظر سنجی این مركز در سال ۱۹۷۰ با موفقیت به انجام رسید. در سال ۱۹۶۷ مارپلن با گالوپ و موسسه سنجش افكار ملی (-OP) و مركز پژوهش های افكار سنجی (ORC) در انتشار نظر سنجی های سیاسی مشاركت كرد. در سالهای بعد در نوع همكاری این شركت ها با هم تغییراتی روی داد و نشریات متعددی چون ساندی تایمز و كانتری اوینینگ تلگراف چاپ نتایج نظر سنجی ها را به عهده گرفتند. سازمان های پژوهش متنوع دیگری نیز نظر سنجی های سیاسی را اجرا می كردند، اجرای مطالعات تجاری - بازرگانی را نیز عهده دار بودند و در بیشتر موارد پژوهش های بازرگانی بیشترین بخش تحقیقات انجام شده را شامل می شد.نظر سنجی به ایران می آید
پس از تاسیس سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران در سال ۱۳۴۵، واحدی وابسته به سازمان مزبور تحت عنوان سنجش افكار و تحقیقات اجتماعی آغاز به كار كرد. این واحد ابتدا با هدف برقراری ارتباط بین پیام دهندگان و پیام گیران، تلویزیون، ارائه اطلاعات در مورد جامعه پیام گیران مطالعه پیرامون نگرش ها، باورها و افكار مردم با توجه به گروه های مختلف جنسی، سنی، تحصیلی و شغلی آنان در مناطق مختلف كشور و همچنین انجام پژوهش علمی در زمینه های مختلف اجتماعی اقتصادی سیاسی و فرهنگی راه اندازی شد. در سال ۱۳۴۶، واحد سنجش افكار و تحقیقات اجتماعی برای فراهم كردن امكان مقایسه برنامه در كانال های یك و دو تلویزیون، معیارهایی را ارائه كرد. این معیارها كه در واقع به منظور تعیین ارزش هر برنامه به كار می رفت، عبارت بود از نمره رضایت از برنامه و نمره محبوبیت هر برنامه. در سال ۱۳۵۰ كه رادیو ایران و سازمان تلویزیون ملی ایران ادغام شدند و سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران به وجود آمد، مطالعه پیرامون نظرات، افكار، نگرش ها و سلیقه های شنوندگان رادیو و برنامه های آن نیز در دستور كار واحد سنجش افكار و تحقیقات اجتماعی قرار گرفت.
با توجه به برخی از گزارش های منتشر شده موجود توسط واحد سنجش افكار وتحقیقات اجتماعی و تطبیق آن با فهرست پژوهش های منتشر شده آن واحد، می توان چنین استنباط كرد كه در سال ۱۳۴۶ در واحد مزبور، كمیته ای تحت عنوان كمیته سنجش افكار ایجاد شد. این كمیته از بدو تاسیس تا نیمه دوم سال ۱۳۵۴ علاوه بر آنكه بر اجرای طرح هایی كه از نظر موضوعی با رادیو و تلویزیون و برنامه های آن در ارتباط بودند، نظارت داشت، در اجرای چندین طرح مختلف از جمله بررسی پرفروش ترین صفحات هفته، شناخت علایق زنان روستایی ساكن در روستاهای اطراف تهران، بررسی نظرات مردم تهران در شهرهای بزرگ ایران در مورد فرمانی كه در رابطه با آموزش رایگان صادر شده بود، بررسی نظرات علاقه مندان برنامه های اركستر مجلسی، دستیابی به نظرات مردم در مورد مرحله اول انتخابات در سالهای ۱۳۵۴ در شهرهایی كه بیشتر از ۵ هزار نفر جمعیت دارند، بررسی اوضاع اقتصادی و اجتماعی ۲۰ ده در دشت قزوین كه برای آزمایش طرح در یونسكو انتخاب شده بودند، بررسی شناخت علمی و فنی روستاییان ۱۴ روستا كه قرار بود در آنها تلویزیون برنامه های آموزشی پخش كند، بررسی وضعیت روانی و اجتماعی در ۱۴ روستای دشت قزوین و... نظارت داشت. پس از تغییر نام واحد سنجش افكار و تحقیقات اجتماعی به مركز تحقیقات اجتماعی و نظرخواهی دنبال كردن هدف های زیر كه بیشتر آنها در دستور كار واحد سنجش افكار قرار داشت، در پیش روی این مركز قرار گرفت: گردآوری و عرضه اطلاعات زمینه و بنیادی در مورد جامعه پیام گیران، ارزشیابی كمی و كیفی برنامه های شبكه های رادیو و تلویزیون، بررسی ساخت پیام ها و آثار و نتایج دراز مدت و كوتاه آنها در گروه های مختلف جامعه، آشنایی و آگاهی بیشتر و دقیق تر از نگرش ها، باورها و افكار طبقات گوناگون سنی، جنسی، تحصیلی و... در مناطق مختلف كشور، پژوهش و بررسی های علمی و عینی در زمینه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی.
در سال ۱۳۵۵ مركز تحقیقات اجتماعی و نظرخواهی همكاری با دانشگاه ها و ارتباط با موسسه های پژوهش را در داخل و خارج از كشور آغاز كرد و به عضویت انجمن جهانی افكار عمومی و انجمن های اروپایی و آمریكایی افكار عمومی درآمد، ضمن آنكه با موسسه افكار عمومی فرانسه اینوپ، انستیتو علوم ارتباطات فرانسه و انجمن انگلیسی علوم اجتماعی نیز در ارتباط بود.
در فروردین ماه ۱۳۵۶ در مركز تحقیقات اجتماعی و نظرخواهی شورایی علمی و پژوهشی تحت عنوان شورای عالی تحقیقات تشكیل شد. این شورا به منظور برنامه ریزی در مورد فعالیت های پژوهشی در زمینه علوم اجتماعی، افكار عمومی و علوم ارتباطی آغاز به كار كرد و از نظر جایگاه در راس نمودار سازمانی آن مركز قرار گرفت.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷، مركز تحقیقات اجتماعی و نظرخواهی راه اندازی شد. سپس نظامنامه ای تدوین شد كه هدف هایی كه مركز لازم بود تا پایان سال ۱۳۵۸ پیگیری كند را مشخص می كرد. مطالعه هدف های مندرج در این نظامنامه نشان می دهد كه هدف های مركز تحقیقات اجتماعی و نظرخواهی با هدف هایی كه از سال ۱۳۴۵ در دستور كار واحد سنجش افكار و تحقیقات اجتماعی و پس از آن در دستور كار مركز تحقیقات اجتماعی و نظرخواهی قرار داشت كه به آنها قبلا اشاره شد، تفاوت چندانی نداشته است.
در سال ۱۳۵۸، واحد ارزشیابی كیفی كه ارزشیابی برنامه های شبكه های یك و دو را بر عهده داشت، در مركز تحقیقات اجتماعی و نظرخواهی ادغام شد. در سال ۱۳۶۰ نیز مركز ارزشیابی آموزشی وابسته به تلویزیون آموزشی كه ارزشیابی برنامه های آن را بر عهده داشت در مركز تحقیقات اجتماعی و نظرخواهی ادغام شد و مركز تحقیقات اجتماعی و ارزشیابی برنامه ها به وجود آمد.
كدام نظرسنجی معتبر است
برای پی بردن به اینكه كدام نظر سنجی معتبر بوده و برای تصمیم گیری قابل اتكاست، باید به چند سئوال اساسی درباره آن پاسخ داد. این سئوال ها عبارتند از:
۱ - چه كسی نظرسنجی را انجام می دهد
كدام موسسه نظرسنجی، موسسه پژوهشی، برنامه تبلیغاتی و موسسه یا گروه هایی نظیر اینها، نظر سنجی را انجام داده است این اولین پرسشی است كه باید بدان پاسخ داد.
اگر ندانیم چه كسی كار نظرسنجی را انجام داده است، پاسخ بقیه پرسش ها را نیز نخواهیم یافت و اگر كسی كه نتایج نظرسنجی را ارائه داده است نتواند یا نخواهد كه نظرسنجی را معرفی كند، اعتبار و صحت نتایج ارائه شده زیر سئوال خواهد رفت.
۲ - تامین كننده مالی نظرسنجی چه كسی است و چرا این نظرسنجی انجام شده است
باید دانست كه چه كسی اعتبار مالی نظر سنجی را تامین كرده است، زیرا روشن می شود كه این موضوع ها برای چه كسی دارای آن چنان اهمیتی بوده است كه برای فهمیدن دیدگاه های مردم درباره آنها حاضر به صرف هزینه شده است.
موضوع مهم، توجه به انگیزه انجام نظرسنجی است، زیرا اعتبار حاصل از نظرسنجی وابسته به انگیزه انجام آن است. نمونه نظرسنجی های مشكوك، نظرسنجی های خصوصی در برنامه های مبارزات تبلیغاتی است كه تنها برای كمك به پیروزی نامزد انتخاباتی انجام می شود.
همین امر را در انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری شاهد بودیم كه ستادهای انتخاباتی كاندیداها ادعا می كردند كه براساس نظرسنجی هایی كه آنها سفارش داده اند، كاندیدای مورد نظرشان درصدر نظرسنجی ها قرار دارد و حتی برخی هم پا را فراتر گذاشته و ادعا می كردند كه نامزد آنها با كسب اكثریت مطلق آرا، در مرحله اول به ریاست جمهوری خواهد رسید. این نكته درباره تمامی كاندیداها صادق بود.
این نظر سنجی ممكن است با هدف تاكتیك انتخاباتی از پرسش های بشدت انحرافی یا روش های نامعمول نمونه گیری برخوردار باشد، مثلا در برنامه مبارزه انتخاباتی برای انتخاب یك شعار یا موضع گیری جدید در مورد موضوعی كلیدی یا اتخاذ شیوه های تهاجمی جدید علیه رقیب انتخاباتی از اینگونه نظرسنجی ها استفاده می شود، اما به علاوه، برخی نظرسازی ها با هدف تهییج افكار عمومی و بالا بردن آرای كاندیدای مطلوبشان و اینكه آن كاندیدا از مطلوبیت قابل قبولی برخوردار است، انجام می شود. از آنجا كه سنجش دقیق افكار عمومی، هدف نظرسنجی نامزد انتخاباتی نیست، نتایج باید بادقت و احتیاط فراوان گزارش شوند كه متاسفانه در این انتخابات اینگونه نبود.
۳ - در نظرسنجی با چند نفر مصاحبه شده است
این پرسش، بخش دیگری از اطلاعات مهمی است كه باید به دست آورد. از آنجایی كه نظر سنجی ها پاسخ های تقریبی به دست می دهند، هر چه در یك نظرسنجی علمی، با تعداد بیشتری از افراد مصاحبه شود میزان اشتباه به دلیل اندازه نمونه آماری كمتر خواهد شد.۴ - مصاحبه شوندگان چگونه انتخاب می شوند
اینكه برخی از نظرسنجی ها دقیقا منعكس كننده افكار عمومی هستند و بعضی دیگر از نظرسنجی ها غیرعلمی به شمار می روند، به دلیل شیوه انتخاب مصاحبه شوندگان است. درنظرسنجی های علمی، سنجشگر برای انتخاب پاسخگویان از شیوه های خاصی استفاده می كند. در نظرسنجی های غیرعلمی، خود افراد داوطلب شركت در نظرسنجی می شوند.
۵ - افراد جامعه آماری از كدام منطقه كشوری، ایالتی، منطقه ای یا از میان كدام گروه ها انتخاب شده اند آیا جامعه آماری از گستردگی مطلوبی برخوردار بوده و آیا این ارزیابی در مناطق مختلف به لحاظ سطح درآمد، سواد، اشتغال و امكانات اجتماعی و سرانه اقتصادی انجام شده است بدون شك اگر جامعه آماری از پهنه بندی مطلوبی برخوردار نباشد، نمی توان نتایج قابل اتكایی از آن به دست آورد. اگر چه نتایج حاصل از نمونه گیری های احتمالی را می توان بازتابی از جمعیت های بزرگ تری كه نمونه آماری از میان آنها انتخاب شده اند، دانست، اما ویژگی های جمعیت بزرگتر را باید مشخص كرد، مثلا باید دانست كه آیا یك نمونه آماری نمایانگر همه اهالی كشور است یا فقط نشان دهنده مردم یك ایالت یا یك شهر.
۶ - آیا نتایج بر اساس پاسخ های همه پاسخگویان است
یكی از آسان ترین راه ها برای بازنمایی نادرست نتایج یك نظرسنجی، گزارش پاسخ های گروه های فرعی است.
۷ - از چه كسانی باید پرسشگری می شده كه نشده است
باید دانست كه چند نفر از پاسخ دادن به پرسش ها خودداری كرده اند یا با آنها تماس گرفته نشده است.
۸ - نظرسنجی چه موقع انجام شده است
تحولات سیاسی و رویدادها، تاثیرات تعیین كننده ای روی نتایج نظر سنجی ها دارند. تفسیر نتایج نظرسنجی باید با در نظر گرفتن زمان انجام آن در ارتباط با رویدادهای كلیدی سنجیده شود. حتی نتایج تازه ترین نظرسنجی های انجام شده ممكن است تحت تاثیر رویدادهای بعدی قرار گیرد.
۹ - مصاحبه ها چگونه تنظیم شده اند
برای انجام مصاحبه سه امكان عمده وجود دارد: مصاحبه رو در رو در منازل، از طریق تلفن یا به وسیله پست. امروزه اغلب نظرسنجی ها از طریق تلفن انجام می شود، تماس های تلفنی از یك مركز مصاحبه برقرار می شود. با این حال برخی از نظرسنجی ها با فرستادن پرسشگران به در منازل مردم انجام می گیرد. برخی از نظرسنجی ها هم به وسیله پست انجام می شود. در نظرسنجی های علمی، سنجشگر برای پست كردن پرسشنامه دست به انتخاب افراد می زند. پاسخگو پرسشنامه را پر می كند و آن را عودت می دهد.
۱۰ - آیا نظرسنجی داوطلبانه بوده یا انتخابی
اگر پاسخگویان داوطلبانه و به صورتی خودگزین در نظرسنجی های تلفنی یا اینترنتی كه شما در حال مطالعه نتایج آن هستید شركت كرده اند نسبت به نتایج آن چندان مطمئن نباشید.
این شبه نظر سنجی ها فاقد اعتبار هستند. به خاطر داشته باشید كه هدف یك نظرسنجی استخراج نتایجی درباره كل جمعیت است نه صرفا درباره نمونه. در این شبه نظرسنجی ها هیچ راهی برای تعمیم دادن نتایج به گروه های بزرگتر وجود ندارد. نتایج نظرسنجی های علمی معمولا متفاوت از نتایج شبه نظرسنجی ها یا همان نظرسازی هاست.
مجلات در لابه لای صفحات خود كوپن یا برگه ای را قرار می دهند كه حاوی پرسش هایی است و آن را برای مشتركان خود ارسال می كنند، در اینجا هم راهی برای فهمیدن اینكه چه كسی پاسخگو بوده و چند بار پاسخ داده است، وجود ندارد. این نتایج حتی به مشتركان نشریه ای كه این برگه ها را ارسال كرده اند نیز قابل تعمیم نیست.
۱۱ - خطای نمونه گیری در نتایج نظرسنجی چیست
مصاحبه با یك نمونه علمی متشكل از ۱۰۰۰ بزرگسال می تواند بازتاب درستی از افكار بیش از ۱۸۵ میلیون بزرگسال باشد. این گفته به معنی آن است كه اگر در صورت امكان با تمام بزرگسالان مصاحبه شود، به احتمال زیاد همان نتایجی حاصل خواهد شد كه از یك پیمایش نظرسنجی خوب اجرا شده به دست می آید، اما در صورتی كه نتایج حاصل از یك نظرسنجی دقیق دیگر از هزار فرد بزرگسال تا حدودی متفاوت از نظرسنجی اولیه باشد چه روی می دهد هیچ یك از این نظر سنجی ها نادرست نیستند. این طیف از نتایج، خطای ناشی از نمونه گیری است كه اغلب حاشیه خطا نامیده می شود. این خطا به معنای خطای مصطلح نیست، بلكه اندازه گیری طیف تقریبا در نتایج است، زیرا از نمونه گیری استفاده شده است.
سنجشگران میزان عدم قطعیتی را كه ناشی از استفاده از نمونه گیری است با عبارت سطح اطمینان بیان می كنند. سطح اطمینان، بیانگر میزان پراكندگی نتایجی خواهد بود كه درصورت نظرسنجی از كل جمعیت مورد نظر ممكن است به دست آید. پژوهشگران این موضوع را با ۹۵ درصد اطمینان بیان می كنند، بنابراین مثلا عبارت ضریب خطای سه درصد در یك نظرسنجی ملی به معنای آن است كه اگر با همه افراد بزرگسال كشور به طور یكسان و همزمان با پرسش هایی مشابه مصاحبه می شد، پاسخ های حاصل از نظر سنجی به احتمال ۹۵ درصد با سه درصد اختلاف بیشتر یا كمتر، همان نتایج نظرسنجی خواهد بود.
۱۲ - چه نوع اشتباهات دیگری ممكن است نتایج نظرسنجی را تحریف كند
خطای نمونه گیری تنها یكی از دلایل دقیق نبودن نتایج نظرسنجی است كه البته بزرگترین عامل اشتباه نیز محسوب نمی شود. جمله بندی و ترتیب پرسش ها نیز یكی دیگر از علل احتمالی غیر دقیق بودن نتایج نظرسنجی هاست.
بنابراین همواره باید دانست كه نتایج نظرسنجی ها خود مورد سنجش قرار گرفته است یا خیر این فراگرد معمولا برای توضیح احتمالات نابرابر انتخاب و تصحیح ویژگی های جمعیت شناختی نمونه آماری است، بنابراین باید توجه داشت كه سنجش نتایج نظرسنجی ها برای ایجاد نتایج دلخواه ممكن است بیش از اندازه دستخوش تحریف شود. علل دیگری نیز در این زمینه وجود دارد. این علل شامل آموزش ناكافی پرسشگر و عدم نظارت بر كار او، خطا در پردازش داده ها و سایر مسائل اجرایی می شود. اجرای نظرسنجی ها توسط پرسشگران حرفه ای كمتر دستخوش این نوع مشكلات می شوند تا نظرسنجی هایی كه با استفاده از پرسشگران داوطلب انجام می شود. نتایج اینگونه نظرسنجی ها معمولا چندان قابل اعتماد نیست.۱۳ - چه پرسش هایی پرسیده شده است
جمله بندی پرسش های طرح شده در نظرسنجی باید دقیق باشد، چراكه جمله بندی پرسش ها می تواند باعث تفاوت های اساسی در نتایج حاصله شود.
شاید بهترین روش آزمایش پرسش های یك نظرسنجی توجه به واكنش های مخاطب نسبت به آن باشد. آیا پرسش ها بی طرفانه به نظر می رسند آیا مجموعه انتخاب ها متعادل است آیا مردم می توانند به این پرسش ها پاسخ دهند به عبارت دیگر نوع و جمله بندی پرسش های مطرح شده می تواند نتایج نظرسنجی را آنگونه كه موسسه می خواهد حاصل كند. البته این بدان معنی نیست كه نتایج را تغییر دهند، بلكه با طراحی سئوالات به گونه ای مطلوب، خودبه خود نتایج مورد نظر حاصل خواهد شد.
۱۴ - پرسش ها به چه ترتیب پرسیده شده است
گاهی ممكن است ترتیب پرسش ها هم روی نتایج تاثیر بگذارند، غالبا این تاثیر تعمدی است. تاثیر عمدی ترتیب پرسش ها اغلب می تواند زیركانه باشد، برای مثال در زمان دشواری های اقتصادی، اگر پیش از آنكه از مردم پرسیده شود كه درباره رئیس جمهور چه نظری دارند، عقیده آنان را درباره اقتصاد بپرسند، احتمالا میزان محبوبیت رئیس جمهور كمتر از زمانی خواهد بود كه این پرسش ها برخلاف این ترتیب پرسیده شود. در زمان شكوفایی اقتصادی هم عكس این جریان صادق است.
۱۵ - آیا نظرسنجی های دیگر هم درباره این موضوع یك چیز را گفته اند اگر با هم تفاوت دارند دلیل آن چیست
نتایج سایر نظر سنجی ها مثل نظرسنجی های رقیب انتخاباتی از عامه مردم، نظرسنجی های رسانه ها و نظایر آن را باید برای بررسی و مقایسه با نتایج نظر سنجی مورد نظر مورد استفاده قرار داد. در صورت تفاوت نظرسنجی، ابتدا زمان انجام مصاحبه را بررسی كنید. نتایج حاصل از نظرسنجی دیگر ممكن است نشان دهنده تغییر عقیده در افكار عمومی طی زمان باشد. اگر نظرسنجی ها تقریبا همزمان انجام شده باشند و هیچ عامل دیگری كه تبیین كننده ناسازگاری نتایج است مشاهده نشود باید به بررسی دلیل اصلی این تفاوت ها پرداخت.
۱۶ - آیا یك نظر سنجی سیاسی، پایان رقابت را به طور قطعی تعیین می كند
بدون توجه به دقیق بودن نظرسنجی، میزان ضریب خطا و اندازه نمونه آماری، یك نظرسنجی پیش از انتخابات نشان دهنده برنده شدن نامزد انتخاباتی نیست. اغلب و به طور اساسی در سیاست، همه چیز در حال تغییر است. همانگونه كه در انتخابات نهم هم نظرسنجی ها خلاف آنچه از صندوق های رای بیرون آمد را نشان داد. در تمامی نظرسنجی ها میزان محبوبیت دكتر احمدی نژاد ومهدی كروبی پایین تر از نتایج نهایی بود كه نشان می دهد تحولات روزهای منتهی به انتخابات در تغییر نظر مردمی تاثیر بسزایی داشته است.
خطا در نظر سنجی
بدون شك نظرسنجی ها هراندازه كه دقیق باشند، هرگز عاری از خطا نخواهند بود. بر این اساس در نظرسنجی ها و سنجش افكار عمومی می توان پنج منبع كلی خطا را بازشناسی كرد:
۱ - خطاهای ناشی از نمونه گیری: برخی از این خطاها عبارتند از اشتباه در گزینش روش نمونه گیری مناسب و متناسب با جامعه مورد بررسی، غیرتصادفی بودن روش نمونه گیری، كمبود اطلاعات پایه برای نمونه گیری دقیق تر و بهینه نبودن حجم نمونه (ناشی از بی توجهی به سطح سنجش و واریانس متغیرها، بی توجهی به زیرگروه ها و...).
۲ - خطاهای ناشی از پاسخگو: از جمله محافظه كاری پاسخگو، بی اعتمادی پاسخگو، گرایش به مطلوبیت اجتماعی، همنوایی از جانب پاسخگو.
۳ - خطاهای ناشی از پرسشگر: از جمله سوگیری پرسشگر، تلقین پاسخ ها توسط پرسشگر، كم كاری پرسشگر، داشتن ظاهر حساسیت برانگیز از جانب پرسشگر و ناتوانی پرسشگر در برقراری ارتباط با پاسخگو و جلب اعتماد وی.
۴ - خطاهای ناشی از پرسشنامه: شامل سوگیری پرسشنامه، درج پرسش های حساس، مبهم و مركب در پرسشنامه، اتكای پرسش ها به حافظه پاسخگویان، عدم پیش آزمون پرسشنامه و... .
۵ - خطاهای كدگذاری و ورود داده ها و نیز خطا در پردازش و توصیف داده ها.
آسیب شناسی نظرسنجی های انتخاباتی
آسیب شناسی نظرسنجی های انتخاباتی از دو زاویه و منظر قابل انجام است.
۱ - آسیب شناسی بیرونی كه معطوف به شناخت عوامل بیرونی، ریشه دار و عموما جبری موثر در نتایج و دستاوردهای نظرسنجی های مركز تحقیقات است و اختصاصی به نظرسنجی های انتخاباتی ندارد.
۲ - آسیب شناسی درونی كه معطوف به علل و عوامل درونی، فرآیندی و عموما چاره پذیر و اثرگذار بر صحت و دقت اینگونه نظر سنجی هاست. این عوامل در ذات و ماهیت نظرسنجی های انتخاباتی نهفته اند و راه حل خاص و قطعی برای رفع آنها وجود ندارد.
منابع بروز خطا در نظرسنجی های انتخاباتی
اشتباهات نظر سنجی های انتخاباتی را در برآورد رفتار اشخاص در خصوص مشاركت یا عدم مشاركت در انتخابات بر اساس اظهار نیاتشان اصولا می توان ناشی از دو عامل دانست:
۱ - نیات اشخاص از زمان نظرسنجی تا زمان برگزاری انتخابات تغییر كرده است.
۲ - نیات اشخاص بدرستی و به طرزی عینی و معتبر اندازه گیری نشده است.
آیا عقیده رای دهندگان تغییر می كند
تغییر عقیده شامل دو گروه رای دهندگان می شود؛ نخست آن گروه از رای دهندگان كه با آنكه برای شركت در انتخابات واجد شرایط رای دهی هستند، غالبا موضعی منفعل و خنثی و بی تفاوت در برابر انتخابات اتخاذ می كنند. اینها را می بایست نسبتی از واجدین حق رای به شمارآورد كه درخصوص شركت یاعدم شركت در انتخابات تصمیم قاطعی نگرفته اند و تا زمان اخذ آرا هر لحظه امكان دارد كه در نتیجه عوامل متعددی نیت قبلی خود را در این خصوص تغییر دهند و تصمیم جدیدی بگیرند و با اینكه اظهار داشته اند تصمیمی برای شركت در انتخابات ندارند به یكباره تغییر عقیده بدهند و در انتخابات شركت كنند. این گروه را گروه ممتنع نامیده اند. در تمامی نظرسنجی هایی كه در رابطه با انتخابات ریاست جمهوری انجام شد، درصد گروه ممتنع از ۱۵ تا ۵۰ درصد در نوسان بود.
به جز گروه رای دهندگان بی تصمیم، شواهد تجربی نشان داده است كه هر چند این امر یك استثناست و بندرت رخ می دهد، اما اصولا تمامی رای دهندگان می توانند عقاید خود را حتی در آخرین لحظات قبل از انتخابات تغییر دهند. آنچه سبب می شود گروه وسیعی از رای دهندگان در عقیده خود تجدید نظر كنند، تغییر مستمر افكار عمومی است تا جایی كه عده ای مدعی شده اند كه افكار عمومی بسیار فرار و گذراست.
در هر انتخاباتی رای دهندگان با گروه جدیدی از نامزدهای انتخاباتی آشنا می شوند كه برخی از آنها از قبل برای بیشتر مردم ناشناخته بوده اند، از این رو برداشت ها و ارزیابی های جدیدی صورت می گیرد، اگرچه اغلب این ارزیابی ها و برداشت ها بر اساس دلبستگی های سیاسی موجود هستند - چنانچه نتایج نظر سنجی های انجام شده در حین رقابت های انتخاباتی ریاست جمهوری نشان می دهند - این ارزیابی ها ظاهرا نسبت به زمانی كه برای اولین بار شكل می گیرند كمتر تغییر می كنند، بنابراین به نظر می رسد با توجه به اهمیت ثبات مند نیت ها كه تنها در فاصله زمانی طولانی و با وقوع رخدادهای پیش بینی نشده در طول آن گرایش پیدا می كنند، احتمال وقوع تغییر در نیات افراد به منظور اقدام به رفتار انتخاباتی و در نتیجه بروز خطای فاحش در پیش بینی های مبتنی بر نتایج نظرسنجی با خطاهای عمده ای مواجه شوند. این اشتباهات را نمی بایست به تغییر عقیده رای دهندگان منتسب ساخت.
به علاوه با افزایش تبلیغات انتخاباتی در روزهای پایانی و تاثیرگذاری رسانه های جمعی علاوه بر تعیین نظر گروه ممتنع، ممكن است حتی نظر آنهایی هم كه در نظرسنجی ها فرد مورد نظر خود را اعلام كرده اند، تغییر كند. همین امر را در انتخابات اخیر هم شاهد بودیم كه با پخش برنامه های تبلیغاتی كاندیداها از بزرگترین رسانه جمعی كشور، نسبت آرا تغییر قابل ملاحظه ای كرد.


پرویز دهقان پور

منبع : روزنامه همشهری