نحوه حضور دانشگاههای ایران در جامعه اطلاعاتی

توسعه و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربرد آن، اثرات عمیقی بر ابعاد مختلف زندگی بشر از جمله آموزش داشته است. تأثیر اطلاعات و فناوری اطلاعات و ارتباطات هم از جهت ایجاد فرصتهای طلایی جدید و هم از نظر چالشهای سازمانی قابل مطالعه است. آموزش عالی به عنوان یکی از مهمترین نظامهای اجتماعی و دانشگاهها به دلیل نقش مهمی که در تولید و اشاعه دانش و اطلاعات دارند، از حوزه‌هایی هستند كه به شدت تحت تأثیر فناوری اطلاعات و ارتباطات قرار گرفته‌اند.
از مهمترین پیامدهای این امر، می‌توان به تغییرات بنیادی در نحوه تفکر در مورد نقش دانشگاه، دانشجو، هیئت علمی و یادگیری و یاددهی اشاره کرد. اکنون پس از ورود به هزاره سوم، ضرورت هم‌سویی و تعامل سازنده با تغییرات و توسعه مبتنی بر دانش، بیش از پیش احساس می‌شود و لازم است شرایط را برای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات و حضور مؤثر در جامعه اطلاعاتی آماده کنیم. در مقاله حاضر شرایط و پیش‌بایست‌های حضور آموزش عالی و دانشگاهها در جامعه اطلاعاتی مورد بررسی قرار گرفته و ضمن تبیین شرایط موجود، راهکارهایی برای مواجهه معقول با فناوری اطلاعات و ارتباطات و حضور دانشگاهها در جامعه اطلاعاتی ارائه شده است.
● مقدمه
روند تحولات آموزش عالی در دو دهه اخیر وابسته به افزایش تقاضای ورود به آموزش عالی، توسعه فناوریهای ارتباطی، ضرورت توسعه منابع انسانی، تغییرات سریع فناوری، انباشت دانش و اطلاعات و دگرگونیهای اجتماعی بوده و منجر به بروز چالشهای جدی و تغییر در نقش دانشگاه و آموزش عالی در هزاره جدید شده است. دگرگونیهای شگرف آموزش عالی و حركت آن به سوی همگانی شدن و تأویلهای ناشی از نیاز عمومی به آموزش عالی، دیدگاه جدیدی در توسعهٔ آموزش عالی پدید آورده است که تحت تأثیر انقلاب اطلاعات و پارادایم فناوری اطلاعات، منجر به افزوده‌شدن وجهی جدید به منشور آموزش عالی شده است که توسعهٔ اطلاعاتی نظام آموزش عالی از ضروریات آن است. (منتظر، ۱۳۸۳)
در رویکرد جدید به آموزش عالی، دانش، محور تمامی فعالیتهاست و سرمایه‌های انسانی نسبت به منابع طبیعی و مالی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند؛ به گونه‌ای كه در این نظام فكری، نقش دانش، اطلاعات، نوآوری، خلاقیت، نظم و مدیریت به عنوان منابع حقیقی ایجاد ارزشهای اقتصادی و اجتماعی به رسمیت شناخته می‌شود. این امر، مسئولیت سنگین‌تری را بر دوش دانشگاهها و مراكز علمی و تحقیقاتی قرار داده است، به صورتی كه نیاز به ایجاد تحولات فكری در مدیریت و بازنگری در دورنمای ماموریتها و راهبردهای نظام آموزش عالی به یك ضرورت اساسی تبدیل شده است. "جهانی شدن و توسعه ارتباطات و تبادل اطلاعات می‌تواند فرایند انتقال اطلاعات و دانش را تسهیل کند و دانشگاهها را در ایفای نقش اثرگذار بر توسعه و ورود به جامعه جهانی یاری دهد." (ملیتوا، ۲۰۰۵)
● آموزش عالی در جامعه اطلاعاتی
بسیاری از اندیشمندان و صاحب‌نظران علوم اجتماعی بر این باورند كه تركیب و همگرایی فناوریهای نوین ارتباطی و تجدید ساختار نظام سرمایه‌داری در دهه‌های اخیر سبب گشایش مرحله تازه‌ای در جوامع بشری شده است, مرحله‌ای كه با اصطلاحاتی نظیر جامعه فراصنعتی (بل), جامعه‌ شبكه‌ای (كاستلز) و جامعه اطلاعاتی توصیف شده است. جامعه اطلاعاتی یك جامعه چند وجهی است كه در آن تمام لایه‌بندیها و سطوح، نیازمند اطلاعات هستند. اصطلاح جامعه اطلاعاتی، بازگو كننده توسعه تكنولوژی‌های نوین و تجدید سازمان جامعه پیرامون جریان اطلاعات است.
"این واژه و مفاهیم شبیه آن, جامعه‌ای را توصیف می‌كند كه در آن برای تولید انواع كالاها و خدمات بستگی زیادی به كاربرد فناوری اطلاعات وجود دارد." (بهشتی، ۱۳۸۰)
شاید بتوان گفت مهم‌ترین عنصر در تحقق جامعه اطلاعاتی دانایی و مدیریت مبتنی بر دانایی است. نهاد آموزش عالی به عنوان یکی از ارکان اثرگذار در جامعه همواره جایگاهی رفیع در توسعه دانایی و تعیین سیر حرکت بشر داشته است. شکی وجود ندارد که دانشگاهها در سیر تحول از جامعه صنعتی به جامعه اطلاعاتی نقش تعیین کننده داشته‌اند. نقش آموزش عالی در جامعه اطلاعاتی از دو بعد قابل بررسی است:
▪ نقشی که دانشگاهها در تحولات این بخش داشته اند؛
▪ تأثیرات جامعه اطلاعاتی بر آموزش عالی.
در اینجا ما بیشتر بر بعد دوم تأکید می‌كنیم و در ادامه با توجه به شاخصهای بالا تأملی بر حضور دانشگاهها در جامعه اطلاعات خواهیم داشت. اگر بخواهیم با توجه به شاخصهای بالا وضعیت آموزش عالی و دانشگاهها را در جامعه اطلاعاتی محک بزنیم، شاید لازم باشد یک تحقیق جامع را انجام دهیم. پس با توجه به گستردگی شاخصهای فوق و ضرورت تعمق در مؤلفه‌های جامعه اطلاعاتی در آموزش عالی در مقاله حاضر وضعیت دانشگاههای کشور در شاخصهای اول، سوم و ششم مورد بررسی قرار گرفته است.
● فناوری اطلاعات و ارتباطات و آموزش عالی(نگاهی به شرایط موجود)‌
فناوری اطلاعات و ارتباطات عبارت است از مجموعه‌ای متفاوت از ابزارها و منابع فناوری که برای برقراری ارتباط, ‌ایجاد، انتشار، ذخیره كردن و مدیریت اطلاعات به‌کار می‌رود و علاوه بر محوریت دانش و اطلاعات، بر نقش «ارتباطات» و وسائل ارتباطی به عنوان عامل و ابزار انتقال دهنده اطلاعات و برقراری رابطه بین دو بخش اطلاعات و فناوری توجه ویژه دارد.
حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش عالی در واقع برای "یادگیری انعطاف‌پذیر" است. فناوری اطلاعات و ارتباطات مفهومی است که دلالت بر روابط متفاوت بین مؤسسات، اعضای هیئت علمی و دانشجویان دارد. با حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات اعضای هیئت علمی باید تغییرات اساسی در نگرشهایشان نسبت به آموزش و تدریس به عنوان ابزار انتقال اطلاعات ایجاد کنند. (رمزدن، ۱۹۹۷/ ترجمه نوه‌ابراهیم، ۱۳۸۰، ص ۲۴)
برای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش عالی سه مرحله را باید مد نظر داشت: انتخاب فناوری اطلاعات و ارتباطات، تطبیق با شرایط موجود و اعمال تغییر با کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات. (نیوانگ، ۲۰۰۶، ص ۲) در ایران سه مرحله بالا ابتدا در یک حالت شک وتردید، گرایش و سپس به خدمت گرفتن یکباره قرار دارد. در بخش آموزش عالی در یک دهه گذشته دانشگاهها تلاش فراوانی برای تطبیق خود با شرایط روز جامعه جهانی آغاز کرده‌اند. منتظر(۱۳۸۳) در یک بررسی بر اساس شاخصها ونشانگرهای ارائه شده ازسوی یونسكو تعدادی از مهمترین دانشگاههای كشور شامل دانشگاههای: اراك، الزهرا (س)، مازندران، پیام نور، تربیت مدرس، تهران، صنعتی اصفهان، صنعتی امیركبیر، صنعتی شریف، شهید چمران اهواز و علم وصنعت ایران را در به خدمت گرفتن فناوری اطلاعات و ارتباطات مورد بررسی قرار داده که وضع دانشگاهها اینچنین تصویر شده است:
▪ نبود سیاست استفاده از فناوری اطلاعات درآموزش عالی؛
▪ نبود طرح جامع توسعهٔ فناوری اطلاعات درآموزش عالی؛
▪ نبود طرح تخصیص بودجهٔ كافی برای توسعهٔ فناوری اطلاعات در آموزش عالی؛
▪ نبود مسئول پیاده سازی طرح جامع توسعهٔ فناوری اطلاعات درآموزش عالی؛
▪ نبود مكانیزم نظارت و ارزیابی برای اجرای طرح جامع توسعه فناوری اطلاعات در آموزش عالی؛
▪ کم بودن تعداد كامپیوتر موجود به ازای هر صد دانشجو. تهران: ۲۰ دستگاه، شهرستانها: ۸ دستگاه؛
▪ پایین بودن تعداد کامپیوترهای آموزشی؛
▪ کم بودن پهنای باند و ...
همانطور که مشاهده می‌شود استفاده از فناوری اطلاعات در دانشگاههای کشور بر مبنای برنامه دقیقی استوار نیست و مشکلاتی گریبان‌گیر آنهاست که در بسیاری از کشورها سالهاست برطرف شده است و این امر باعث استفاده‌نكردن از ظرفیت‌های ICT و بدگمانی نسبت به اینکه فناوری می‌تواند بسیاری از روندهای جاری را با سرعت بسیار بیشتر انجام دهد، شده است. البته در بخش آموزش عالی فعالیتهای متنوعی برای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات انجام شده که عبارت است از:
ـ توسعه شبكه علمی کشور:
طرح اولیه شبكه گسترده و اختصاصی دانشگاهها با هدف ایجاد شبکه ارتباطی و اطلاع رسانی اختصاصی بین دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی به منظور توسعه فناوری اطلاعات به عنوان یکی از ابزارهای ضروری سرعت بخشیدن و نظام‌مند کردن جریان اطلاعات علمی و عامل موثر بر توسعه همه‌جانبه دانش و فناوری در سازمان پژوهشهای علمی و صنعتی ایران پایه ریزی شد، در سال ۱۳۷۷ مراحل اجرایی آن آغاز و نهایتا در آذر ماه ۱۳۷۹ یكی از گسترده ترین شبكه های WAN كشور با زیر ساخت مستقل مخابراتی و اتصال بیش از۱۰۰ مركز آموزشی و دانشگاهی افتتاح شد. محورهای اصلی این طرح عبارتند از:
ـ ایجاد و توسعه زیرساخت انتقال اطلاعات (اینترانت) گسترده در سطح کشور بین دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی به منظور ایجاد شبکه علمی کشور؛
ـ مدیریت و ارائه محتوا روی شبکه علمی از طریق ایجاد زیر ساخت ملی، ساماندهی و تسهیل دسترسی به منابع علمی موجود در کتابخانه ها و مراکز اسناد ( اعم از نشریات الکترونیک، کتب، پایان نامه‌ها و سایر منابع‌)، ارتقای كیفیت جستجو، تنوع خدمات و افزایش بهره برداری؛
ـ توسعه همكاریهای بین المللی برای تقویت زمینه های آموزشی و پژوهشی غیر حضوری و از راه دور؛
ـ دسترسی به اینترنت و خدمات شبکه‌ای برای کاربران دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی(سازمان پژوهشهای علمی وصنعتی ایران، ۱۳۸۴).
فعالیتهای دیگری زیر نظر دفتر امور رایانه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری انجام شده است که عبارتند از:
ـ ایجاد شبکه ارتباطی و اطلاع رسانی اختصاصی بین دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی به منظور توسعه فناوری اطلاعات به عنوان یکی از ابزارهای ضروری سرعت بخشیدن و نظام‌مند کردن جریان اطلاعات علمی و عامل موثر بر توسعه همه جانبه دانش و فناوری؛
ـ ایجاد و یکپارچه سازی سیستم اطلاعات مدیریت آموزشی دانشگاهها و مراکز پژوهشی و نظارت بر آنها؛
ـ پیاده سازی سیستم‌های خودکار سازی اداری - مالی و پشتیبانی در دانشگاهها و مراکز پژوهشی و نظارت بر آنها ؛
ـ توزیع رایانه بین دانشگاهها و مراكز پژوهشی؛
ـ نصب و راه اندازی سیستم‌های اتوماسیون اداری و مالی؛
ـ نصب و راه اندازی سیستم مدیریت امور آموزشی.
همانطور که مشاهده می‌شود در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری طرحهای مهم و کلیدی در حال اجراست و یا انجام شده است. اما این فعالیتها در قالب یک برنامه استراتژیک و دراز مدت نیست و موانعی در راه توسعه ICTوجود دارد که عمدتأ ریشه در ساختار سنتی آموزش دارد. ما برای ورود به عصر اطلاعات باید بر مشکلاتی غلبه کنیم که حل آنها مستلزم استفاده از تمامی ظرفیتهاست. این مشکلات عبارتند از:
الف) فقدان سیاست ملی برای استفاده از فناوری اطلاعات در آموزش عالی؛
ب) فقدان سرمایه گذاری مناسب در زمینهٔ توسعهٔ شبكه های مخابراتی وداده‌ای؛
ج) فقدان تعریف مورد توافق درمورد فناوری اطلاعات، آموزش الكترونیك ویادگیری الكترونیك؛
د) وجود مراكز متعدد تصمیم‌گیری؛
ه ) فقدان هماهنگی درونی دستگاههای متولی؛
و) فرهنگ ضعیف اطلاعاتی در میان مسئولان وكاربران؛
ز) ضعف نظام پشتیبان ازنظامهای شبكه‌ای؛
ح) عملكرد سنت گرای نظام آموزشی؛
ط) كمبود اعتبارات مالی(منتظر،۱۳۸۳).
نگاه دقیق به مشکلات آموزش عالی در توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات نشان می‌دهد، دانشگاههای ما در یک برزخ روشهای سنتی و پیشرفته قرار دارند و نمی‌توانند با تکیه بر منابع موجود راه خود را به سوی توسعه باز کنند. با توجه به اینکه در "توسعه مبتنی بر دانایی، آموزش مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه همه جانبه آن از نیازهای اساسی به حساب می‌آید"، (احمدیان، ۱۳۸۳: ۲۳)، دانشگاههای ما باید تلاش کنند جایگاه خود را در این فرایند ارتقا دهند و منابع لازم را به خدمت بگیرند.
● راهبردهای تكفا
در بحث برنامه‌ریزی استراتژیک در کشورمان تجربه طرح تکفا وجود دارد که راهبردهای کلیدی زیر را محور کار قرار داده است:
▪ تهیه زیرساخت شامل شبكه دسترسی, قوانین و مقررات, منابع و تسهیلات
▪ برنامه جامع گسترش ICT در توسعه ملی پایدار
▪ توجه به بخش خصوصی به عنوان محور اصلی توسعه ICT
▪ توسعه منابع انسانی به عنوان اولویت استراتژیك گسترش ICT
برای دست‌یابی به راهبردهای بالا, برنامه تكفا بر پایه هفت محور اصلی استوار شده است:
▪ دولت الكترونیك
▪ آموزش عالی و آموزش پزشكی الكترونیك
▪ آموزش عمومی و ارتقای مهارتهای دیجیتال
▪ توسعه خدمات اجتماعی
▪ اقتصاد و بازرگانی الكترونیك
▪ توسعه پارك‌ها و مراكز رشد ICT
▪ گسترش فرهنگ و تقویت خط و زبان فارسی برای كاربرد در شبكه.
به نظر می‌رسد تحقق اهداف در نظر گرفته شده برای طرح (برنامه) تكفا می‌تواند گام بلندی برای توسعه همه جانبه فناوری اطلاعات و ارتباطات باشد و ما را در رسیدن به پیش‌بایست‌های حضور در جامعه اطلاعاتی نزدیک کند. با توجه به اولین محور طرح تکفا، نگاهی به وضعیت زیرساختهای فناوری در کشور نشان می‌دهد در زمینه توسعه ICT چقدر موفق بوده‌ایم.
نگاهی گذرا به جدول (۱) نشان می‌دهد، ضریب نفوذ اینترنت در كشورمان نسبت به کشورهای پیشرفته پایین است و لازم است در این زمینه فعالیتهای بیشتری صورت گیرد. مقایسه ایران با كشوری مانند تركیه در ضریب نفوذ اینترنت نشان می‌دهد، فاصله زیادی با این كشور دارد. به طور كلی، ایران بر اساس شاخصهای دسترسی دیجیتالی در رده ۸۶ جهان قرار دارد. و در بین كشورهای با دسترسی متوسط طبقه‌بندی می‌شود. از نظر استفاده از اینترنت نیز کشورمان نسبت به کشورهای دیگر شرایطی مشابهی دارد.
همانطور كه مشاهده می‌شود کشورمان در استفاده از اینترنت نسبت به کشورهای منطقه از وضع تقریبا خوبی برخوردار است، اما فاصله زیادی با کشورهای اروپایی و آمریکا دارد.
شاخص دیگری که در اینجا مورد بررسی قرار می‌دهیم، سواد اطلاعاتی است. سواد اطلاعاتی عبارت است از توانایی تشخیص اطلاعات مورد نیاز و توانایی جایابی، ارزیابی و استفاده اثربخش از اطلاعات. سواد اطلاعاتی در آموزش عالی به عنوان بخشی از مشاركت برای یادگیری تمام عمر اهمیت خاص دارد.
تاکنون تحقیق جامعی در خصوص وضع سواد اطلاعاتی در دانشگاههای ایران انجام نشده است، اما بررسیهای جاری نشان می‌دهد شرایط در این خصوص زیاد مطلوب نیست. عفت نژاد(۱۳۸۱) در پژوهشی که به منظور بررسی میزان استفاده دانشجویان تحصیلات تكمیلی دانشگاه شیراز از فناوری اطلاعات انجام داد، به این نتیجه رسید که پاسخگویان از فناوری اطلاعاتی به میزان بالایی در انجام فعالیت پژوهشی پایان‌نامه، تالیف و ترجمه مقاله استفاده كرده‌اند و استفاده از فناوریهای اطلاعاتی در فعالیت پژوهشی شركت در سمینار داخلی، شركت در سمینار خارجی و تالیف و ترجمه كتاب ضعیف است. مهمترین مشكلات پاسخگویان در استفاده از فناوریهای اطلاعاتی، كمبود امكانات فناوریهای اطلاعاتی، سرعت كم بازیابی اطلاعات، قطع شبكه، نیاز به آموزش استفاده از فناوریهای اطلاعاتی و محدود بودن زمان استفاده است. یافته‌های پژوهش نشان داد كه درصد خیلی كمی از پاسخگویان (۴/۵درصد) از فناوریهای اطلاعاتی استفاده می‌كنند.
اخوتی (۱۳۷۷) در تحقیقی با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی، وضعیت استفاده از شبكه اینترنت توسط اعضای هیئت علمی دانشگاههای علوم پزشكی ایران، تهران و شهید بهشتی را مورد بررسی قرار داده است. یافته‌های پژوهش نشان ‌داد كه حدود ۲/۷ از افراد نمونه از شبكه اینترنت استفاده كنند كه ۷۹/۶ درصد از آنها بدون واسطه با شبكه كار می‌كنند. استادان بیش از سایر رتبه‌های علمی از اینترنت استفاده می‌كنند (۲۸/۶ درصد). بیش از نیمی از افراد در حد متوسط با شبكه آشنا هستند و ۴۹/۶ درصد از آنها با استفاده از كمك دوستان و همكاران خود نحوه كار با شبكه را آموخته‌اند.
همانطور که از تحقیقات بالا بر می‌آید، استفاده دانشجویان، اعضای هیئت علمی و به طور کلی سیستم آموزش عالی از اینترنت محدود است و ما نتوانسته‌ایم از فرصتهایی که فناوری اطلاعات و ارتباطات فراهم كرده است، برای حضور در جامعه اطلاعاتی استفاده کنیم. هر یک از فرصتهای موجود در آینده می‌توانند به تهدیدهایی جدی تبدیل شوند.
سواد اطلاعاتی، توانایی افراد برای فعالیت مؤثر در یك جامعه اطلاعاتی است. این امر مستلزم تفكر انتقادی، آگاهی از اخلاق شخصی و حرفه‌ای، ارزیابی اطلاعات، نیازهای اطلاعاتی متصور، اطلاعات سازماندهی شده، ارتباط متقابل با اطلاعات شغلی و ایجاد كاربرد مؤثر اطلاعات در حل مشكلات، تصمیم گیری و تحقیق است و بالا بردن آن در سطح دانشگاهها مستلزم آموزش، فرهنگ‌سازی و توسعه فناوری است.
● نتیجه‌گیری
جامعه اطلاعاتی فرصتهای مناسبی را فرا روی كشورهایی مانند ایران قرار داده است تا بتوانند با استفاده از آن در فرایند توسعه موفق‌تر عمل كنند.
▪ فرصتهایی مانند:
- ساماندهی تولید و ایجاد توازن در توسعه اقتصادی نقاط مركزی و پیرامونی
- ایجاد زمینه و زیر ساختهای توسعه فناوری اطلاعات
- تهیه و تدوین طرح جامع گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات، می‌توانند ما را در حضور موفق در جامعه اطلاعاتی یاری دهند.
حضور دانشگاههای ما در عرصه تحولات جهانی و جامعه اطلاعاتی مستلزم شناخت وضع موجود برنامه‌ریزی استرتژیک ICT ، بالا بردن کیفیت آموزش، تلاش مداوم جهت افزایش سهم ایران در تولید دانش، توسعه زیرساختهای فناوری، آموزش مدیران، اعضای هیئت علمی، کارکنان و دانشجویان، سهولت دسترسی به داده‌ها و اطلاعات داخلی، گسترش استفاده از پایگاههای اطلاعاتی خارجی و توسعه پایگاههای داخلی، کارآمدتر کردن سیستم مدیریت دانشگاهی و نهایتا اختصاص منابع سرمایه‌ای است. از این رو پیشنهاد می‌شود:
۱) برنامه استراتژیک فناوری اطلاعات در دانشگاهها تدوین شده و زمینه لازم برای اجرای آن فراهم شود.
۲) زیرساختهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در دانشگاهها به صورت مطلوب توسعه یابد.
۳) موانع قانونی استفاده از نرم افزارها و منابع رفع شود.
۴) نیروی انسانی متخصص در دانشگاهها؛ تربیت شود.
۵) دوره‌های آموزش ضمن خدمت برای مدیران، اعضای هیئت علمی و کارکنان، برگزار شود.
۶) پایگاههای اطلاعاتی مرکزی در دانشگاهها، طراحی و پیاده‌سازی شود.
۷) شفافیت بیشتر در دسترسی به داده‌ها و اطلاعات، به‌وجود آید.
۸) توسعه دانشگاههای مجازی، در دستور كار قرار گیرد.
۹) اعتبارات خاص به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، اختصاص یابد.
۱۰) سیستم‌های اطلاعاتی در بخشهای مختلف آموزش عالی، استوار یابد.

غلامرضا یادگارزاده - دکتر کوروش پرند - آرش بهرامی
منابع:
۱. احمدیان، حمیدرضا(۱۳۸۳). آموزش و نگرش توسعه آن در جامعه دانایی محور. در مجموعه مقالات دومین همایش آموزش الکترونیکی، تهران: دبیرخانه شورای‌عالی اطلاع‌رسانی.
۲. اخوتی، مریم(۱۳۷۷). بررسی وضعیت استفاده از اینترنت توسط اعضای هیات علمی دانشگاههای علوم پزشكی ایران، تهران، شهید بهشتی. به راهنمائی : فاطمه اسدی‌گرگانی پایان نامه (كارشناسی ارشد)- دانشگاه علوم پزشكی ایران، دانشكده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشكی.
۳. بهشتی، ملوك السادات(۱۳۸۰). جامعه اطلاعاتی و توسعه[۱]. قابل دسترسی در مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران. ... www.irandoc.ac.ir/
۴. رمزدن، پاول(۱۹۹۷). یادگیری و رهبری در آموزش عالی؛ (ترجمه نوه‌ابراهیم و همکاران، ۱۳۸۰). تهران: انتشارات مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی.
۵. ذاکرصالحی، غلامرضا(۱۳۸۴). دانشگاههای اینده: بررسی ابعاد تحول در آموزش عالی. در مجموعه مقالات کفرانس آموزش عالی و توسعه پایدار، تهران: انتشارات مؤسسه پژوهش و برنامه ریزی آموزش عالی.
۶. عفت نژاد، امرالله(۱۳۸۱). بررسی میزان استفاده دانشجویان تحصیلات تكمیلی دانشگاه شیراز از فنآوری‌های اطلاعاتی؛ به راهنمایی: عبدالرسول جوكار پایان‌نامه(كارشناسی‌ارشد) -دانشگاه شیراز، دانشكده تحصیلات تكمیلی.
۷. منتظر، غلامعلی (۱۳۸۳). راهبردهای توسعه اطلاعاتی نظام آموزش عالی. در در مجموعه مقالات پنجاه‌یکمین نشست رؤسای دانشگاهها، تهران: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
۸.Mlitwa, Nhlanhla Boyfriend (۲۰۰۵) Higher Education and ICT in the Information Society: A Case of the University of the Western Cape. In Bytheway, Andy and Day, Peter and Erwin, Geoff and Finquelievich, Susana and Gurstein, Mike and De Cindio, Fiorella and Taylor, Wal, Eds. Proceedings Community Informatics Research Networks (CIRN), Cape Town (South Africa).
۹.Nyvang, T. (۲۰۰۶). Implementation of ict in higher education. Paper presented at the Networked Learning ۲۰۰۶, Lancaster .www.networkedlearningconference.org.uk/abstracts/pdfs/P۲۷%۲۰Nyvang.pdf
بقیه منابع در دفتر نشریه محفوظ است.
_ غلامرضا یادگارزاده : عضو هیئت علمی مركز مطالعات سازمان سنجش آموزش کشور
_ _ دكتر كوروش پرند : رییس مرکز مطالعات، تحقیقات و ارزشیابی آموزشی سازمان سنجش آموزش کشور و عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی
_ _ _ آرش بهرامی : عضو هیئت علمی مركز مطالعات سازمان سنجش آموزش کشور

منبع : پایگاه اطلاع رسانی ITanalyze