ارزیابی شواهد جنگ‌های تروا

اکران چند فیلم جدید درباره حماسه‌های یونانی و رومی (گلادیاتور، مصائب مسیح، اسکندر کبیر، هانیبال، و غیره) باعث برانگیخته شدن موج علاقه به عهد باستان شده است که از زمان ساخت فیلم‌های سسیل بی. دومیل در هالیوود بی‌سابقه است. این امر مخصوصاً در مورد تروا صادق است، و از آنجا که سازندگان فیلم تروا در مورد روایت هومر از واقعه جنگ تروا و باستان‌شناسی عصر مفرغ صد در صد به تاریخ وفادار نبوده‌اند، در اینجا بخشی از یافته‌های حاصل از حفاری‌های دانشگاه‌های توبینگن آلمان و سین‌سیناتی آمریکا در تروا و حوالی این محوطه را نیز گنجانده‌ام. مدیریت این حفاری‌ها از سال ۱۹۸۸ با مانفرد کورفمان بوده و من از همان زمان فرصت خدمت به عنوان سرپرست حفاری‌های یونان و روم و بیزانس در کنار او را داشته‌ام.
دراینجا باید کار خود را با مرور جغرافیای این محل آغاز کنیم، چون در واقع مهم‌ترین بخش داستان تروا نیز همین است. تروا در شمال غربی ترکیه و در نزدیکی شهر امروزی کاناخال واقع است، و سهل‌الوصول‌ترین نقطه در میان آسیا و اروپا را اشغال کرده است. در عهد باستان، این محوطه ناظر بر ورودیِ داردانل یا هِلس‌پونت بود، تنگه باریکی که دریای اژه را به دریای مرمره، استانبول، و دریای سیاه متصل می‌کرد.
موقعیت جغرافیایی و استراتژیک تروا باعث شد که در طول تاریخش همواره هدف حملات رقبای خود باشد. ما همیشه از جنگ تروا حرف می‌زنیم، اما نکته اینجاست که از هزاره سوم پیش از میلاد تا سال ۱۹۱۵ که نبرد گالیپولی در آن سوی تنگه اتفاق افتاد جنگ‌های بسیاری در این منطقه درگرفت. در آن زمان هر که حکومت تروا و گالیپولی را در دست داشت می‌توانست ترافیک دریایی میان دو دریای اژه و سیاه را کنترل کند. به بیان دیگر، هدف از این جنگ‌ها پول و قدرت بود، نه زنی به نام هلن.
در حال حاضر محوطه تروا تشکیل شده است از تپه‌ای به ابعاد تقریبی ۶۰۰ در ۴۵۰ فوت شامل ده آبادی یا شهرک که یکی بر روی دیگری ساخته شده و بیانگر یک دوره تقریباً ۴۵۰۰ ساله زندگی در این منطقه‌اند. اولین آبادی در حدود سال ۳ هزار پیش از میلاد ساخته شده و آخرین آبادی به حدود ۱۴۰۰ پس از میلاد یعنی اواخر دوره بیزانس بازمی‌گردد. در طول این سال‌ها تپه‌ای که تروا بر آن واقع است حدود سی فوت از دشت‌های اطراف بالاتر قرار گرفت. در زمانی که اولین آبادی در این ناحیه ساخته شد، آب داردانل تا بخش شمالی تپه جریان داشت، اما خط ساحل به تدریج عقب رانده شد تا آنجا که در اواخر عصر مفرغ این تنگه دست‌کم یک مایل از تروا فاصله داشت. ناحیه شمالی تپه به باتلاق تبدیل شد و کشتی‌ها مجبور بودند در نزدیکی شهر امروزی بِسیک‌تپ در دریای اژه لنگر بیندازند.
مطابق آن چه در ایلیاد هومر و دیگر منابع باستانی آمده است، جنگ تروا دو طرف عمده داشت: شهرهای متحد یونان علیه تروا و متحدانش (یعنی آمازونی‌ها و لیسه‌ای‌ها). بنارباین جنگ میان شرق و غرب بود و در این میان هر دو طرف مخاصمه زن‌های یکدیگر را می‌ربودند: تروایی‌ها هلن، زن منلاس از اسپارت را دزدیدند، و یونانی‌ها بریسئیس و کریئیس از تروا را به عنوان معشوقه به اسارت گرفتند. پس از چندین نبرد که مجموعاً ده سال طول کشیدند شهر ویران شد، و در این میان یونانی‌ها از اسبی چوبی برای ورود به شهر استفاده کردند. در منابع باستانی این طور آمده که این جنگ‌ها در اواخر عصر مفرغ و در ربع اول قرن دوازده پیش از میلاد رخ داده است.
با بررسی بقایای تروا در این دوره درمی‌یابیم که دو تخریب و ویرانی صورت گرفته است، یکی در اواخر قرن سیزدهم (آبادی ششم) و دیگری در آغاز قرن دوازدهم پیش از میلاد (آبادی هفتم). آبادی ششم مستحکم‌ترین و بزرگ‌ترین آبادی عصر مفرغ در این محوطه را شامل می‌شده است (به طور کلی از ۳ هزار تا هزار سال پیش از میلاد عصر مفرغ قلمداد می‌شود). تاریخ تقریبی این آبادی را می‌توان ۱۷۰۰ تا ۱۲۷۵ پیش از میلاد در نظر گرفت، و مشخص است که سیستم دفاعی آن دو جزءِ عمده داشته است: دیواری مستحکم که قلعه را احاطه کرده بوده و یک خندق که کل شهر را در احاطه خود داشته است.
اما سازندگان این سیستم دفاعی چه کسانی بودند؟‌ به رغم حفاری‌های گسترده‌ای که در ۱۳۰ سال گذشته در محوطه تروا انجام شده است، فقط یک اثر مکتوب متعلق به اواخر عصر مفرغ داریم که می‌تواند به ما در این زمینه کمک کند. این اثر مکتوب مهری برنزی است که در سال ۱۹۹۵ کشف شد و فقط چند میلی‌متر قطر دارد. بر این مهر نوشته‌هایی به زبان لوویان نقش شده است، زبانی که در هزاره دوم پیش از میلاد در پادشاهی هتیت در مرکز ترکیه مرسوم بوده است.
این اولین باری نیست که از پیوند میان پادشاهی هتیت و تروای عصر مفرغ شواهدی به دست آمده است. گرچه از تروا هیچ اثر مکتوبی به دست نیامده است، مجموعه‌ای از لوح‌های گلی در پایتخت هتیت در هاتوسا به دست آمده است. یکی از این الواح که به اوایل قرن سیزدهم پیش از میلاد بازمی‌گردد از رابطه‌ای سیاسی میان هتیت‌ها و آلکساندروس، حکمران ویلوسا، خبر می‌دهد. آلکساندروس نام دیگر پاریس، پسر پریام افسانه‌ای در ایلیاد، بود، و کارشناسان زبان هتیت بر این باورند که ویلوسا اسم هتیتِ ایون بوده، مکان جغرافیایی دیگری که تصور می‌شود تروا در آن واقع بوده است.اما چرا تروا این قدر برای مردم آن زمان اهمیت داشته است؟ برخی از کارشناسان بر این عقیده‌اند که اهمیت تروا در مکان استراتژیک آن بوده است. بنا بر این نظریه، تروا از این جهت هدف دلخواه دیگر حکمرانان بوده است که فاتح جنگ فرصت پیدا می‌کرده بر عبور و مرور کشتی‌های تجاری در دریای سیاه نظارت و کنترل داشته باشد و از کشتی‌هایی که از این قسمت از دریا می‌گذشته‌اند عوارض بگیرد. این عوارض دریافتی احتمالاً شکل کالا و مواد خام را داشته است، نه سکه، چرا که تا آنجا که ما می‌دانیم سکه تا قرن هفتم پیش از میلاد اختراع نشد. ما هنوز نتوانسته‌ایم آن قدر شواهد و مدارک جمع کنیم که میزان عبور و مرور کشتی‌ها از داردانل در اواخر عصر مفرغ مشخص شود. حفاری‌های بیشتر در محوطه‌های نزدیک دریای سیاه احتمالاً این مسئله را روشن خواهند کرد.
در مورد هلن هم هیچ شواهدی در دست نیست که نشان دهد او بهانه جنگ تروا بوده است، گرچه این را به یقین می‌دانیم که در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد زن‌ها کالا به شمار می‌آمده‌اند. بهترین شواهد ما در این زمینه از کاخ پیلوس در جنوب غربی یونان به دست آمده است. کارل بلگنِ باستان‌شناس در این کاخ تعداد زیادی لوح گلی کشف کرده است که به خط یونانی ابتدایی نوشته شده و بر یکی از این الواح که به قرن سیزدهم بازمی‌گردد از زنانی سخن به میان آمده است که از خلیج غربی ترکیه به عنوان برده گرفته شده‌ و به پیلوس آورده می‌شدند تا در صنعت نساجی آنجا مشغول به کار شوند.
از این که اسبی بزرگ و توخالی در جنگ تروا نقشی مهم بازی کرده است هیچ نشانی در دست نیست، اما ظاهراً دیوارهای مستحکم پیرامون تروا با اهرم بزرگی تخریب شده‌اند که نقش اسب داشته است. زره جنگجویانی هم که به تروا حمله کردند از برنز ساخته شده بود،‌نه از فولاد آن طور که در فیلم تروا آمده است. اما در یافته‌های ما از حفاری‌ها هویت مهاجمان مشخص نشده است، و چیزی که این قضیه را پیچیده‌تر می‌کند این است که در حوالی سال ۱۲۰۰ قلاع بسیاری در ترکیه و یونان بر اثر جنگ تخریب شدند، از جمله تیرینز و پیلوس و هاتوسا. در مورد دلایل این تخریب گسترده هنور اتفاق نظر وجود ندارد، اما فقط یک عامل در این امر دخیل نبوده است: زلزله و جنگ و احتمالاً تغییر شدید آب و هوا از جمله دلایل این رخداد بوده‌اند.
البته با این جنگ زندگی در تروا خاتمه نیافت: بخش‌هایی از دیوارها و باروهای آن تعمیر شدند و خانه‌های جدیدی هم ساخته شد و به این ترتیب آبادی هفتم در این محل شکل گرفت. کارشناسان بر این عقیده‌اند که در همین زمان عده زیادی از جنوب شرقی اروپا به این منطقه کوچ کردند. زلزله دیگری احتمالاً در قرن دهم پیش از میلاد رخ داد که پس از آن ما هیچ مدرکی حاکی از زندگی در این محل در دست نداریم تا قرن هشتم پیش از میلاد که ایلیاد هومر نوشته شده است.
در قرن هفتم معروف شد که جنگ تروا در این منطقه رخ داده است. در این زمان هنوز بخش‌هایی از دیوارهای قلعه متعلق به اواخر عصر مفرغ پا بر جا بود، و ظاهراً رسم «دوشیزگان لوکریایی» هم در همین زمان پا گرفت. آژاکس، قهرمان یونانی، در معبد آتن در تروا به کاساندرا، دختر پریام، تجاوز کرد، و بنا بر سنت به عنوان مجازات مقرر شد که شهر لوکریس، زادگاه آژاکس، سالانه دو دوشیزه به تروا بفرستد تا در معبد آتن خدمت کنند و به این ترتیب حریم این الهه از لوث این گناه پاک شود. این سنت تا اوایل قرن اول پیش از میلاد ادامه یافت، و شاید حضور همین دوشیزگان یونانی در تروا باعث این تصور شد که جنگ هومری در این منطقه رخ داده است. در این مدت افراد بزرگی هم از این ناحیه عبور و دیدار کردند: کوروش، پادشاه ایران، هنگام جنگ با یونان، اسکندر کبیر هنگام جنگ با ایرانی‌ها، و بسیاری از امپراتوران رومی که اخلاف تروایی‌های عصر مفرغ به شمار می‌رفتند.

برایان رُز

منبع : سایر منابع