یک مسجد، یک نمونه موفق

مسجد جعفریه، مسجد کوچکی است در شرق تهران. اینجا از ستون‌های بلند سنگی، آجرنماها، چلچراغ‌ها و محراب پر نقش و نگار، سیستم‌های صوتی آنچنانی، مداحان و سخنرانان ساعتی چند ده هزار تومانی، خبری نیست، اما یک چیز را بوضوح می‌توان احساس کرد: صفا، اخلاص و معنویت را، که مسجد محل سجده است و سجده‌گاه هر چه ساده‌تر، باصفاتر. علت این همه صمیمیت و معنویت را از زبان رجبی‌نیا، عضو هیات امنای مسجد بخوانید: مردم، این مسجد را با کمک‌های اندک خودشان و با رقم‌های بسیار پایین بنا کردند، به این دلیل معنویت و اخلاص خاصی در این مسجد مشاهده می‌شود. تا به حال هم خود مردم برای هزینه‌های مسجد کمک کرده‌اند. این مسجد هیچ‌گونه درآمد و موقوفه‌ای ندارد، امام جماعت هیچ‌گونه وجهی دریافت نمی‌کند. اینجا جزو فقیرترین مساجد، در این منطقه است.
● کمک‌های مردمی در کنار وجو‌هات شرعی
آنچه ما را بر آن داشت برای تهیه گزارش سراغ مسجد جعفریه برویم، این اعلان عمومی بود که یکی از شب‌ها از بلندگوی مسجد شنیده شد: «اگر کسی یا خانواده‌ای را در میان دوستان، آشنایان و یا اهالی محل می‌شناسید که نیازمند و آبرودار است، معرفی کنید تا زیرپوشش کمک‌های صندوق خیریه مسجد قرار گیرد.»
مساجد زیادی را می‌شناسیم که در امور مختلف فرهنگی و اجتماعی فعالیت می‌کنند؛ برگزاری کلاس‌های آموزشی مختلف، برگزاری اردوهای تابستانی برای پر کردن اوقات فراغت جوانان، کلاس‌های نهضت سوادآموزی و کمک به محرومین در قالب اعطای وام‌های قرض‌الحسنه. اما کمتر شنیده‌ایم که مسجدی نیازمندان محلی را شناسایی کند و آنان را همانند آنچه کمیته امداد امام یا سازمان بهزیستی انجام می‌دهند، زیرپوشش کمک‌های نقدی و جنسی خود قرار دهد.
مسجد جعفریه سالیان درازی است که محرومان محلی را به این شکل تحت حمایت خود قرار داده است. رجبی‌نیا در این زمینه می‌گوید: ابتدا عده‌ای از جوانان بسیجی کمک‌های غیرنقدی موردنیاز محرومان را به منازل آنان می‌رساندند و ما آنها را حمایت می‌کردیم، پس از شهادت آن جوانان، ما راه آنان را دنبال کردیم و امروز با شیوه‌ای منظم‌تر و با برنامه‌ریزی بهتر کمک‌رسانی را ادامه می‌دهیم.
امروز ترتیبی اتخاذ شده است تا مشکلات محرومان منطقه تا حد امکان برطرف شود. خانواده‌های تحت‌پوشش مسجد از ۳ طریق حمایت می‌شوند: عده‌ای وام قرض‌الحسنه دریافت می‌کنند، گروهی دیگر با توجه به نیاز خود مستمری ماهانه یا هزینه درمان می‌گیرند، بعضی هم با توجه به شرایط از وام بلاعوض استفاده می‌کنند. برای تهیه بودجه موردنیاز، صندوق‌هایی در اختیار اهالی محل گذاشته شده است که وجوه نقدی خود را در این صندوق‌ها می‌ریزند و در اختیار مسجد قرار می‌دهند. علاوه بر این، عده‌ای از خیرین و هیات امنا نیز به شکل جداگانه مبالغی کمک می‌کنند. جمع‌آوری همین بودجه‌های اندک به مسجد این امکان را داده است تا در جهت رفع نیازهای مردم گام بردارد؛ اما اعتبار مالی و بودجه آن‌قدر نیست که بتوان کمک قابل توجهی ارائه کرد. عضو هیات امنای مسجد در این باره توضیح می‌دهد: مردم این منطقه بیشتر قشر متوسط کارمند یا کارگر هستند و لذا نمی‌توانند کمک‌های قابل توجهی داشته باشند. ما با امکانات ضعیفی که در اختیار داریم، نمی‌توانیم کمک موثری ارائه کنیم. بنابراین مبالغی که کمک می‌کنیم بسیار محدود است. ما با همین پول‌هایی که از مردم جمع می‌کنیم، سعی می‌کنیم مشکلات مردم را برطرف کنیم.
رجبی‌نیا همچنین اعتقاد دارد بهتر است به جای کمک‌های نقدی مستقیم، برای خانواده‌های بی‌بضاعت و بویژه جوانان آنان کار آفرینی کرد: ما به صورت محدود و در سطح مثلا تهیه ماشین سبزی خردکنی این کار را انجام می‌دهیم، ولی اگر اعتبار کافی داشتیم، قطعا می‌توانستیم برای جوانان کار‌آفرینی کنیم و به این طریق آنان را در مسیر خودکفایی قرار دهیم و یا این که یک صندوق قرض‌الحسنه فعال راه بیاندازیم.
اگرچه کمک‌های مردم می‌تواند تا اندازه‌ای گره‌گشای مشکلات محرومان باشد، اما راهکار بهتری که در این زمینه و بویژه درخصوص مساجدی که از هیچ‌گونه منبع درآمدی برخوردار نیستند، استفاده از وجوهات شرعی است. حجت‌الاسلام مهدوی عارف، امام جماعت مسجد جعفریه درباره این موضوع با ما هم‌عقیده است: این امکان وجود دارد که از وجوهات شرعی در این زمینه استفاده شود. اما به هر حال برنامه‌ای در این باره نداشته‌ایم. اگر همه مردم خمس و زکات خود را بدهند، ما برای تامین نیازمندی‌های محرومان به سازمان‌های دیگری مثل کمیته امداد و بهزیستی نیاز نخواهیم داشت؛ و قطعا کفایت مشکلات مالی مردم را خواهد کرد. اما به هر حال همگان خمس و زکات نمی‌دهند. از طرف دیگر، مساجد هم به صورت برنامه‌ریزی شده و سازماندهی شده وارد این اصل نشده‌اند. اگر مساجد که معمولا ارتباط مستقیم و مستمری با مردم دارند به جمع‌آوری خمس و زکات بپردازند و با اجازه از مراجع عظام اینها را به صورت مستقیم در اختیار مردم قرار دهند، بهترین سازوکار در راستای ساماندهی وجوهات شرعی و بهترین روش برای بازگرداندن این وجوهات به محرومان است که صاحبان اصلی این حقوق هستند.
قطعا اگر مردم به شکل مستقیم و از طریق مساجد در جریان نوع مصرف وجوهات شرعی خود قرار گیرند، خمس و زکات خود را با طیب خاطر بیشتری خواهند پرداخت.
● دست خدا با جماعت است
امام حسین ( ع ) می‌فرماید: نیاز مردم به سوی شما از برترین نعمت‌های خداوند سبحان است که اگر قدردان نباشید، این نعمت‌ها از شما گرفته خواهد شد. بنابراین خدمت به مردم از برترین نعمت‌هاست؛ و بهترین نوع خدمت هم دستگیری از محرومان و خدمت به آنان است، اما در روزگاری که کم نیستند افراد شیادی که از احساسات انسانی و مذهبی مردم سوءاستفاده می‌کنند، زندگی خود را با جیب دیگران می‌گذرانند و کار شناسایی محرومان واقعی را سخت می‌کنند. امروز تکدی‌گری برای عده‌ای شغل پردرآمد و بدون زحمتی است که به هیچ عنوان حاضر نیستند آن را با یک شغل آبرومند عوض کنند.
در این میان مساجد با توجه به جایگاهی که میان مومنان دارند، می‌توانند نقش مهمی در شناسایی محرومان واقعی داشته باشند. سخنان حجت‌الاسلام مهدوی عارف تاییدی بر این نظر است: مسجد به این دلیل که خانه امن الهی است و شب و روز مستقیما با مردم در ارتباط است، در مقایسه با دیگر سازمان‌ها سامانه ارتباطی خوبی برای شناسایی و رفع مشکلات مردم به حساب می‌آید. یکی از ابعاد و فلسفه وجودی مساجد هم رسیدگی به مسائل و مشکلات مردم است، لذا به نظر می‌رسد خدمت به مردم از سوی خدمتگزاران مساجد از اهم وظایف مساجد است و باید یکی از دغدغه‌های اصلی آنان باشد.
این همان کاری است که در مسجد جعفریه انجام می‌شود. عده‌ای از نیازمندان مستقیما مراجعه می‌کنند، در این صورت هیات امنا با انجام تحقیقاتی محدود آنان را زیر پوشش حمایت‌های مسجد قرار می‌دهد. گروهی دیگر را نیز نمازگزاران و مومنین محلی شناسایی و به مسجد معرفی می‌کنند. این روند سال‌هاست که در این مسجد کوچک ولی سرشار از معنویت دنبال می‌شود؛ آن گونه که نصیری، یکی دیگر از اعضای هیات امنا می‌گوید: تقریبا تمام کسانی که معرفی شده یا مراجعه کرده‌اند، به نوعی از کمک‌های مسجد استفاده می‌کنند و لذا بارها از مردم خواسته می‌شود کسانی را که می‌شناسند به مسجد معرفی کنند.
انجام تحقیقات درباره افرادی که از مناطق دیگر مراجعه می‌کنند، برای یک مسجد کار آسانی نیست، اما اگر هر یک از مساجد محرومان محل خود را شناسایی کنند یا تنها به مراجعان محلی یا افرادی که در نتیجه تعامل با مساجد دیگر معرفی می‌شوند، خدمت‌رسانی کنند، امکان سوءاستفاده افرادی که در یک شب با مراجعه به چندین مسجد و با بیان داستان‌های رقت‌انگیز در مورد بیماری خود و یا یکی از اعضای خانواده، بی‌خانمانی و مستاجری و بیکاری، احساسات رقیق مومنین و نمازگزاران را برمی‌انگیزند و اغلب مبالغ هنگفتی به جیب می‌زنند، گرفته خواهد شد.
بنابراین چنانچه مساجد شرایط جدید اجتماعی را سرلوحه برنامه‌های خود قرار دهند، می‌توانند کارکرد چندگانه‌ای داشته باشند که هم به جذب افراد مختلف جامعه برای مشارکت در برنامه‌های مساجد کمک می‌کند و هم بازوی مطمئنی برای کمک به وضعیت اقتصادی طبقه محروم جامعه است.

سعیده کافی

منبع : روزنامه جام‌جم