خانه‌ها، محله‌ها و معماری‌های قدیمی (۶)

عمارت سالار محتشم، خمين (قاجاريان)

اين بنا در شهر خمين واقع شده و از نظر ساخت کالبدى و معمارى، بنايى ارزنده است. سبک معمارى فضاى داخلى، نوع مصالح و اسکلت ساختمانى آن را به صورت يک پديده معمارى بى‌نظير در منطقه خمين در آورده است.

در کل سازمان فضايى شهر خمين، تنها عنصرى که با «سرا- قلعه» بيت امام قابل مقايسه است، همين «سرا - قلعه» سالار محتشم است. اين قلعه يک پديده شاخص در مجموعه شهر بوده و ديوارهاى بلند و سردر باشکوه و جالب توجهى دارد. سابقه کارکرد حکومتى اين قلعه ظاهراً خيلى بيشتر از بيت امام است، ولى برخى خصوصيات آن مثل مشرف نبودن به شهر و دورى نسبت آن از مراکز اصلى شهر، معايبى براى اين مرکز حکومتى است. وجه تشابه اين دو قلعه، آن است که در مجاورت هر دوى آن‌‌ها کوچه‌هاى بن‌بست و واحدهاى همبستگى متعددى وجود داشته که آن‌ها نيز قلعه‌اى نفوذ‌ناپذير بوده‌اند. در اين خانه‌ها مردم عادى و بى‌بضاعت زندگى مى‌کرده‌اند. اصطلاحاً اين قلعه‌ها را مى‌توان «محله - قلعه» ناميد. اين بنا اخيراً از سوى سازمان ميراث فرهنگى استان به عنوان يکى از بناهاى قابل ثبت شناخته شده و قرار است بعد از خريدارى از مالک، به ثبت تاريخى برسد و مورد حفاظت، بازسازى و مرمت قرار گيرد. در جوار اين خانه قديمى، خانه ديگرى نيز با همين شيوه معمارى وجود دارد که متعلق به برادر سالار محتشم است و در حال حاضر مسکونى مى‌باشد. اين خانه قديمى نيز از نظر ويژگى‌هاى معمارى و تزئينات موجود از بناهاى ديدنى و بسيار جالب توجه شهر خمين مى‌باشد، ولى زيبايى آن در حد بناى سالار محتشم نيست. سبک معمارى اين دو خانه چه به لحاظ تزئينات و چه به لحاظ نقشه و نحوه قرارگيرى آن در محوطه‌، ‌ نشان مى‌دهد که اين بنا نيز به اواخر دوره قاجاريه تعلق دارد.

عمارت مشير، سنندج

عمارت مشير در خيابان شهداى سنندج واقع شده و از بناهاى مشهور دورهٔ قاجارى است که توسط ميرزا يوسف مشير ديوان - مشاور و جانشين حاکم منطقه -ساخته شده است.

اين بنا که ساليانى چند محل استاندارى کردستان بود، ‌ هفت حياط و هفت آب‌نما دارد و شامل بخش‌هاى خصوصى، عمومى، تشريفاتى، خدماتى و بهداشتى است. در بخش اصلى ساختمان، ايوان ستون‌دار، تالار، حياط و آب‌نما قرار گرفته و در و پنجره‌هاى ارسى آن از تلفيق گره‌چينى چوب و شيشه رنگى، اتاقها را زينت داده است.

عمارت ملك، بوشهر

اين عمارت به صورت مجموعهٔ ساختمانى به حدود يک قرن قبل تعلق دارد و در پنج کيلومترى شهر بوشهر در کنار ميدان بهمئى قرار گرفته است. مساحت زيربناى آن ۴۰۰ مترمربع است و از قسمت‌هاى مختلف که با يکديگر ارتباط دارند تشکيل شده است. اين بنا توسط معماران فرانسوى ساخته شده است. نوع و سبک معمارى از سبک ساختمان‌سازى دو قرن اخير سواحل خليج‌فارس که به «بنگله» معروف است تأثير گرفته است و به اواخر دوران زند و اوايل دوران قاجار مربوط است. به مقتضاى احتياج در دوران قاجار و در زمان اقامت انگليسى‌ها در سال‌ها جنگ بين‌الملل اول و بعد از آن و همچنين اوايل حکومت خاندان پهلوى تغييراتى در آن داده شد و تعميراتى صورت گرفت.

عمارت داراى يک قسمت استحفاظى، بارو و شاه‌نشين و قسمتى به صورت چند ايوان و اتاق‌هاى مسکونى است و در حال حاضر نيازمند تعميرات اساسى است.

علاوه بر بناهاى ياد شده، خانه‌ها و عمارت‌هاى ديگرى نيز در سطح استان وجود دارد که از نظر پيشينهٔ تاريخى و ويژگى‌هاى معمارى درخورد توجه‌اند و از ديدنى‌هاى استان به شمار مى‌روند. اهم اين خانه‌‌ها و عمارات عبارت‌اند از:

ـ عمارت چهل‌خانه در محور بوشهر - زيراه.

ـ عمارت دريابيگى، خانهٔ دهدشتى، عمارت سازمان ميراث فرهنگى، عمارت شهردارى (اميريه) و عمارت کازرونى (اوقاف سابق) در بوشهر.

ـ مرکز محله‌هاى شنبدى و بهبهانى در بوشهر که بسيار جالب توجه است.

عمارت وكيل‌الملك، سنندج

از جمله بناهاى ديدنى و قديمى شهر سنندج عمارتى معروف به عمارت وکيل است که در خيابان کشاورز قرار گرفته است. اين عمارت موروثى و شخصى خانوادهٔ وکيل است که در تاريخ حکومت کردستان همواره از صاحب‌منصبان حکومتى بوده‌اند. بنا به يک روايت تاريخى، اصل بناى اين عمارت به دورهٔ زنديه مربوط است که توسط محمد رشيد بيگ وکيل - از امراى جعفرخان زند - احداث شده و در دوره‌هاى بعدى به تدريج تکميل شده است. اولين تعمير کلى در سال ۱۳۱۰ هـ.ق و توسط امان‌اللّه خان وکيل‌الملک صورت گرفته و عمارت را به وضع فعلى که مجموعه‌اى از چندين بنا، حياط و باغ مى‌باشد، ‌ درآورده است. اين عمارت با گذشت سالها، هنوز هم در نهايت پايدارى و استحکام پابرجاست و از آثار جالب توجه و ديدنى شهر سنندج محسوب مى‌شود.

محلهٔ آستانه، قم

در اين محله بارگاه حرم حضرت معصومه (س) واقع شده است، و گورستان بزرگ، ‌ کوچه ارک، خانه‌هاى غرب گورستان، بازارچه سلامگاه، آب‌‌انبار سيد عرب، خانه‌هاى امين‌السلطانى، مستولى‌باشى و ... را در بر مى‌گيرد.

محلهٔ چهار مردان، قم

ابتداى اين محله باغچه کلاه مال و گذر قلعه و انتهاى آن بقعه امام‌زاده شاه حمزه و ميدان کهنه است. محله پنجه على و کوچه گلها، کوچه سلطان شريف، مسجد سينى و بقعه شاهزاده زيد در داخل اين محله واقع شده‌اند.

محلهٔ سنگ بند، قم

ابتداى اين محله بقعه شاه احمد قاسم، ‌ کوچه تالار و باغ غياث‌آباد و انتهاى آن آب‌انبار حاج حسن (نزديک چهل دختران) است. کوچه تالار، مسجد امام زين‌العابدين، مدرسه مؤمنيه و گذر سفيد آب داخل اين محله قرار دارند.

محلهٔ سيدان، قم

ابتداى اين محله کوچه سلطان شريف و انتهاى آن آب انبار ميرزا ابوطالب است. بقعه حمزه بن موسى، ميدان شاهزاده حمزه، ميدان کهنه، دو مناره واقع در درب مدرسه غياثيه و قسمت جنوبى ميدان کهنه در داخل اين محله قرار دارند.

محلهٔ عشقعلى، قم

ابتداى اين محله يخچال قاضى و انتهاى آن مدرسه لکها است. کوچه‌هاى باغ قاضى، سنگ‌تراش‌ها، ‌ درويش‌ها، لب چال، ‌حمام گلشن، کاروانسراى بزازها و کوچه ترمينى تا محله چاله عربستان در داخل اين محله واقع شده‌اند.

محلهٔ لونديد، قم

ابتداى اين محله آب‌انبار حاج بلامجد و انتهاى آن کوچه لب چال مى‌باشد. ميدان مير، محراب حضرت معصومه (س) که جنب تکيه ميدان مير است، همچنين گذر قاضى و مدرسه مرحوم حاج ملامحمد صادق در داخل اين محله قرار دارند.

محلهٔ مسجد جامع، قم

ابتداى اين محله ميدان کهنهٔ وسط شهر و انتهاى آن دروازهٔ رى است. بازار کهنه، گذر لاچين‌بيک، مسجد جامع و مدرسه ناصرى در داخل اين محله قرار دارند.

محلهٔ موسيان، قم

ابتداى اين محله دو گذر سنگ سياه و انتهاى آن دروازه شهر است. کوچه سنگ سياه، گذر تقى بيک، کوچه پاى درخت پير، ‌ بقعه موسى مبرقع، بقعه چهل دختران، ‌ کوچه دولت خانه و کوچه رضاآبادى در داخل اين محله قرار دارند.

محله قديم آلاشت، سوادكوه

محلهٔ قديمى آلاشت، زادگاه رضاخان سرسلسلهٔ دودمان پهلوى در ۱۸ کيلومترى زيرآب (منطقهٔ سوادکوه) قرار دارد. آلاشت در منطقه‌اى کوهستانى و جنگلى واقع شده و خانه‌‌هاى آن، اغلب از خشت خام ساخته شده و بام آن‌ها نيز با تخته‌پوش پوشانده شده است. کوچه‌هاى اين محل، باريک، سنگى و شيب تندى دارند. آلاشتى‌هاى هر محله از دهشان را به نامى مى‌شناسند. زادگاه پهلوى اول در محلهٔ پهلوان خليل قرار دارد که ساختمان آن در اصل دو اشکوبه بوده است. اشکوب فوقانى آن در اثر زلزله فرو ريخته بود که در دوران پهلوى دوم بوسيلهٔ سازمان سابق ميراث فرهنگى به همان سبک اوليه تجديد بنا شده است. اين خانه که محل سکونت عباسعلى‌خان (پدر رضاخان) بود، به خاطر يک رويداد تاريخى، در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيد. اين خانه پس از انجام تعميرات و دوباره‌سازى توسط سازمان فوق، امروزه به عنوان کتابخانهٔ عمومى شهر آلاشت مورد استفاده مردم و جوانان قرار مى‌گيرد.

محله‌ها و خانه‌هاى قديمى، استان يزد

استان يزد و به ويژه شهر يزد چه از ديدگاه معمارى ويژهٔ کوير و چه از لحاظ بناهاى باستانى مهم و متعدد و باارزش، همچون نگينى در کوير مرکزى ايران مى‌درخشد. آثار باستانى آن مجموعه‌اى بى‌نظير از بناهاى اسلامى ايرانى است، ‌ بناهايى که غالباً به دورهٔ‌ سلجوقيان تعلق دارند و نشان‌دهندهٔ معمارى زيباى آن زمان هستند. اين معمارى که از تلفيق کاشى و آجر و گچ‌برى، شاهکارهايى به وجود آورده است. از جهت تنوع و زيبايى يگانه است. ترکيب رنگ خاکى ساختمان‌ها، بادگيرها با آبى آسمان کوير و سبزى درختان، ‌ مخصوصاً کاج جاذبهٔ غريبى به اين منطقه بخشيده است.

محله‌هاى قديمى، استان يزد

دربارهٔ معمارى خاص اقليم‌هاى گرم و خشک جهان، تحقيقات گسترده انجام گرفته و بافت و ساخت معمارى ويژهٔ منطقهٔ يزد که بارزترين نمونهٔ اين نوع معمارى در جهان است، سهمى قابل ملاحظه از اين تحقيقات را به خود اختصاص داده است.

گذشته از جذابيت و زيبايى خاص اين معمارى، تناسب آن با نيازها و شرايط اقليمى - فرهنگى مردم منطقه نيز از ويژگى‌هاى ارزنده و جالب توجه آن است. نگهدارى اين جاذبه‌‌هاى بازمانده از قرن‌هاى گذشته و معرفى گستردهٔ آن‌ها اقدامى کاملاً ضرورى است. نمونهٔ بارز اين معمارى، محلهٔ «فهادان» يا «يوزداران» است که در گويش محلى جنگل يا محل يوزاران ناميده مى‌شود. قدمگاه منسوب به حضرت امام رضا (ع) در اين گذر واقع شده است.

در مرکز هر محله، معمولاً حمام، بازارچه، آب‌انبار، مسجد، حسينيه، لرد، کارگاه‌هاى کوچک، جوى آب‌ (براى دسترسى به قنات) قرار دارد که بسيارى از اين امکانات هنوز پابرجا هستند.

محله‌ها همچنين با نوع معيشت مردم هويت پيدا مى‌کنند. به عنوان مثال، بيشتر مسگرها در محلهٔ پشت باغ، بناها در محلهٔ تل و محلهٔ‌ خرمشاه، تجار در محلهٔ سهل بن على و کوى گلچينان، نساج‌ها در محله‌هاى فهادان و شاه ابوالقاسم (شهاب‌‌الدين طراز) ساکن بوده‌اند. اين ويژگى در شکل‌‌گيرى فضاهاى زيستى آن‌ها به نحوى بارز تأثير داشته است.

در محلهٔ فهادان و شاه ابوالقاسم (کار خونه) فضاى کارگاهى و نيمه زيرزمينى توليد پارچه منسوجات جزيى از فضاى مسکونى و ساخت محله را تشکيل مى‌دهد. معمولاً اعضاى خانواده در توليد پارچه نقش دارند. گرچه بسيارى از دستگاه‌هاى شعربافى يعنى توليد پارچه به روش دستى، از بين رفته است اما روح توليد امروز نيز به صورت مکانيزه در اين محله‌ها جريان دارد.

اقليت‌هاى دينى نظير يهوديان بيشتر در محلهٔ يهودى‌ها (محله‌اى به همين نام در جنوب مسجد جامع) ساکن هستند و کنيسهٔ خاص خود را دارند. اما زردشتيان در طيف وسيعى از شهر ساکن بوده‌اند مثل محلهٔ پاى خلف خانعلى، خرمشاه، نعيم‌آباد، اَهَرستان، کوچهٔ بيوک، نرسى‌آباد (نصرآباد) محلهٔ تل، عيش‌آباد، خيرآباد، موبدان و کسنويه، که البته هنوز هم زردشتيان ساکن اين محله‌ها هستند.

از ديگر محله‌هاى مهم يزد مى‌توان به محلهٔ سرجمع، محلهٔ‌ يعقوبى (معروف به ياقوبي)، محلهٔ سر دوراه، محلهٔ باجوردى، محلهٔ مير قطب، محلهٔ ‌مصلى، محلهٔ امام‌زاده، محلهٔ ميدانشاه (ميدان بعثت فعلي)، محلهٔ چهارمنار، محلهٔ‌ دومنار، محلهٔ شش بادگيرى، محلهٔ خواجه خضر، محلهٔ دارالشفاء، محلهٔ لبِ‌خندق، محلهٔ پنبه‌‌کاران معروف به (پنبه گَلُون)، محلهٔ امير چخماق (معروف به مير چخماق)، محلهٔ‌ قلعه کهنه و ... اشاره کرد.

معمارى بومى، استان بوشهر

به‌طور کلى معمارى خانه‌ها با اقليم منطقه بسيار تطابق دارد. شکل عمومى آن‌ها ساده و به سبک معمارى «بيت ميلاني» است. اين نوع خانه‌‌ها را در بوشهر و ساير شهرهاى مهم سواحل شمال خليج فارس و نيز شمال سوريه مى‌توان مشاهده کرد. در جلوى بعضى از اين خانه‌ها راهرو ستون‌دارى وجود دارد که از يک طرف به درب اتاق‌ها و از طرف ديگر به فضاى باز حياط مرتبط مى‌شود. سقف اتاق‌ها بيشتر با بوريا و ديرک‌هاى جنگلى و تخته پوشانيده مى‌شود. بام خانه‌ها مسطح است و در حاشيهٔ آنها ديوارهاى کوتاه مشبکى قرار دارد. در طبقهٔ‌ همکف و در داخل اتاق‌ها، گنجه‌هاى ديوارى تعبيه شده است. در حياط نيز حوض و آب‌انبار قرار دارد. تمام خانه‌ها از سنگ‌هاى آهکى (مرجاني) با ملات گچ ساخته شده‌اند و درهاى ورودى آن‌ها اکثراً دو لنگه و از جنس چوب جنگلى است که با حاشيه‌هاى زيبايى تزئين يافته‌اند. مهم‌ترين و اساسى‌ترين نوع مصالح بومى بوشهر، سنگ‌هاى آهکى مرجانى هستند. اين نوع سنگ از رسوبات دريايى فراهم شده است و در ميان لايه‌هاى آن آثارى از گياهان، جانداران و بالاخص گوش ماهى به فراوانى يافت مى‌شود. اين سنگ‌هاى آهکى در انواع ريزدانه و درشت‌دانه يافت مى‌شود. به جرأت مى‌توان گفت که تمام بناهاى بوشهر حداقل تا ۳۰ سال گذشته با اين سنگ ساخته مى‌شدند؛ سنگى که هم در پى‌سازى کارآيى داشت و هم در ديوارها. سنگ‌هاى مرجانى با توجه به طبيعت دريائيشان در محيط رطوبى کارکرد خوبى دارند.

منزل امام جمعه، تهران

منزل امام جمعه از بناهاى عالى نيمهٔ دوم قرن سيزدهم هجرى قمرى و محل سکونت امام جمعهٔ‌ تهران در دوران قبل از انقلاب اسلامى بود. اين بنا داراى اتاق‌ها و تالارهاى متعدد است که داخل آن‌ها با گچ‌برى‌هاى زيبا تزئين شده است. درهاى نفيس، اتاق‌ها و راهروهاى اين بنا از نظر دقت و ظرافت در کنده‌کارى و نجارى چشم‌گير است.

منزل معين‌التجّار (معين‌زاده)، شوشتر

در محلهٔ (در عباس) شوشتر خانه‌اى نسبتاً قديمى وجود دارد که تا سال ۱۳۴۹ هـ.ش محل مدرسهٔ اردشير بوده است. سنگ‌کارى و گچبرى پنجره‌ها و نورگيرى آن فوق‌العاده جالب است و هنر ظريف‌کارى و گچ‌برى دوران قاجاريه را مى‌رساند.

ساير منازل قديمى استان خوزستان عبارتند از: خانه‌هاى حاج منعم، امن‌التجار (امين‌زاده)، افضل و دورقى در شهرستان شوشتر.