پل‌های تاریخی (۳)

پل خاتون، خوى

پل خاتون در ۲ کيلومترى جنوب شرقى شهرستان خوى بر روى يکى از شعبات رودخانه‌اى پرآب که در ۴۰ کيلومترى سمت چپ جادهٔ آسفالتهٔ خوى - سلماس جريان دارد ، ساخته شده است.

به استناد بررسى‌هاى به عمل آمده ، اين پل در سال‌هاى ۱۲۰۰-۱۱۷۰ هجرى قمرى به دستور احمدخان دنبلى ساخته شده و تا زمان احداث جادهٔ آسفالته فعلى و پل جديد قطور متحمل عبور و مرورى بود که بين خوى و سلماس صورت مى‌گرفت.

از مشخصات بارز اين پل آن است که قسمت تحتانى آن شامل پايه‌ها و سيل‌شکن‌هايى است که با سنگ‌هايى نسبتاً بزرگ و منظم (با ملاط ماسه و سنگ) ساخته شده است؛ مصالح به کار رفتهٔ قسمت فوقانى پل نيز آجر است.

پل داراى هفت دهانهٔ بزرگ است. بين دو طرف رودخانه و بر روى پايه‌هاى سنگى ، ‌ هفت دهانهٔ منظم به صورت طاق‌هاى تزئينى تعبيه شده که با ساختمان اصى بنا هماهنگى جالب‌توجهى دارد. طول پل ۵۹/۴۰ و عرض آن ۸/۷۰ و ارتفاع آن از پايه ۶/۴۸ است.

پل خاتون در کل ساده است و غير از هفت طاق کوچک که بين دهانه‌ها ساخته شده ، هيچ آرايش و يا تزئين خاصى در ساختمان آن به کار نرفته است.

اين پل در طول ۵۰ الى ۶۰ سال گذشته بر اثر شدت جريان سيل ، صدماتى ديد و بعدها مورد مرمت قرار گرفت. آثار اين تغييرات به خوبى مشهود است.

پل خان، مرودشت (صفويان)

پل خان که در مرودشت قرار دارد در زمان شاه عباس صفوى و به همت امامقلى خان ، فرزند اللّه‌وردى‌خان (فرمانفرماى فارس) ساخته شد.

پل خداآفرين، رودخانه ارس، پارس آباد

روى رودخانه ارس ، دوپل تاريخى به فاصله‌اى اندک (۱۰۰ متر) از يکديگر بنا شده‌اند که به نام خداآفرين مشهورند. اولى منسوب به سده ششم هجرى (دوره سلجوقيان) است. طول آن ۱۶۰ متر است (۱۲۰ متر آن متعلق به ايران و ۴۰ متر آن متعلق به جمهورى آذربايجان است) و داراى ۱۵ تاق جناقى و هلالى با ابعاد نابرابر و غيرمشابه است. علت نابرابرى تاق‌ها ، استقرار پايه تاق‌ها به صخره‌هاى طبيعى رودخانه ارس بوده است. مصالح ساختمانى اين پل ، سنگ‌هاى قلوه و لاشه در پايه‌‌ها و آجر در ساختمان‌ تاق‌ها و ملاط آن آهک و گچ است.

پل خداآفرين در حدود ۱۲۰ متر طول دارد و داراى ده تاق است. اين پل منسوب به دوره صفوى است. مصالح ساختمانى آن سنگ تراشيده با ملاط گچ و آهک است.

پل خداآفرين، خدا‌آفرين، كليبر

روى رودخانه ارس ، دو پل تاريخى به فاصله اندکى (۱۰۰ متر) از يکديگر بنا شده است که به نام خداآفرين مشهوراند. اولى منسوب به قرن ششم هجرى (دورهٔ‌ سلجوقيان) است که طول آن ۱۶۰ متر است (اکنون ۱۲۰ متر از اين متعلق به ايران و ۴۰ متر متعلق به جمهورى آذربايجان است.) و از ۱۵ طاق جناقى و هلالى با ابعاد نامساوى و غيرمشابه تشکيل شده است. اتکاى پايهٔ طاق‌ها بر صخره‌هاى طبيعى بستر رودخانهٔ ارس علت عدم تساوى آن‌ها است. مصالح ساختمانى اين پل ، سنگ‌هاى قلوه و لاشه در قسمت پايه‌ها و آجر در ساختمان‌ طاق‌ها است و ملاط آن آهک و گچ است.

پل دوّم خدا‌آفرين حدود ۱۲۰ متر طول دارد ، داراى ده طاق است و منسوب به دورهٔ‌ صفوى است. مصالح ساختمانى آن سنگ تراشيده با ملاط گچ و آهک است.

پل خسرو، هرسين

بر سر راه قديمى بيستون به تخت شيرين و سرماج ، پايه‌هاى عظيم پلى معروف به پل خسرو به جا مانده است. بناى پل خسرو را به خسرو شاهنشاه ساسانى نسبت مى‌دهند. پل خسرو تنها پلى است که عرب‌ها از آن گذشته و پس از عبور از تخت شيرين و سرماج به نهاوند رفته و يزدگرد سوم آخرين شهريار ساسانى را در آن شهر مغلوب کرده‌‌اند.

پل خسرو با گذشت زمان ، ‌‌ آسيب فراوانى ديده است ، به طورى که در روزگار صفويه اين پل غيرقابل استفاده بوده است. به همين دليل در اين زمان پل ديگرى بر روى دينور آب (در حدود يک کيلومتر بالاتر) احداث شده است.

ساير پل‌هاى استان کرمانشاه عبارتند از :‌ پل کهنه قره‌سو در ۵۰ کيلومترى شهر کرمانشاه مربوط به دورهٔ ساسانيان و سلجوقيان ، پل بيستون در دهکدهٔ بيستون مربوط به دورهٔ صفويه ، ‌ پل ماهيدشت در جادهٔ کرمانشاه - قصر شيرين که به دورهٔ صفويه مربوط است.

پل خسروى، صحنه

بر سر راه قديمى دينور به صحنه ميان روستاهاى بابا کمال و احمد آقا (که در ۱۷ کيلومترى شمال غربى صحنه قرار دارند) بر روى مسير قديمى رودخانه کنگرشه (کنگر شاه)‌ پايه‌هاى پل قديمى باقى مانده است. قسمتى از پايه‌هاى پل که با قلوه‌سنگ ، ‌ تخته‌سنگ‌هاى بزرگ و ملاط ساخته شده ، به جا مانده است. طول پل در حدود ۱۰۰ متر است و پنج چشمه دارد. با توجه به مصالح به کار گرفته شده در اين پل و پل خسروى بيستون ، اگر پل بيستون را ساسانى بدانيم ، اين پل نيز بايستى به دورهٔ ساسانيان تعلق داشته باشد.

پل خشتى تجن گوكه لاهيجان، لاهيجان

اين پل آجرى دورهٔ‌ قاجار دو چشمه با تاق‌هاى جناغى دارد. در دو پايهٔ کنارى پل دو اتاق کوچک و در پايهٔ ميانى آن نيز اتاق کوچک ديگرى براى استراحت و اطراق کاروانيان ساخته شده است. طول پل ۶۰ متر و عرض آن ۴/۲۵ متر و ارتفاع آن از وسط تيزى تا سطح رودخانه ۶/۳۰ متر است. اين پل با شمارهٔ ۱۴۳۲ ، جزو آثار ملى به ثبت رسيده است.

پل خشتى لاهيجان، لاهيجان

در انتهاى محلهٔ «پردسر» بر رودخانهٔ «سيم‌رود» پل آجرى استوارى با پنج چشمه جلب‌نظر مى‌کند. چشمهٔ ميانى پل از چشمه‌هاى ديگر بزرگ‌تر است. تاق چشمه‌ها هلالى است و بلندى لبهٔ تاقِ چشمهٔ ميانى از سطح آب به چهار متر مى‌رسد. طول پل ۱۵ متر و سطح آن سنگ‌فرش است. اين بنا ، با شمارهٔ‌ ۱۴۳۳ در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده است.

پل خشتى لنگرود، لنگرود

اين پل ، بر روى رودخانهٔ لنگرود در راه قديم لاهيجان به لنگرود ساخته شده است. پل لنگرود در محل پل چوبى قديمى ، به دستور حاج آقا بزرگ منجم‌باشى و در زمان سلطنت فتحعلى‌شاه ساخته شده است. طول پل ۳۷ متر و عرض آن ۴/۵ متر است. ارتفاع بلندترين نقطهٔ‌ پل از سطح رودخانه ۹/۷۰ متر است. اين پل ۲ چشمه با طاق‌هاى جناغى دارد که از دو طرف به جرزهاى قطور تکيه داده‌اند.

پل خشتى نياكو، لاهيجان

اين پل که با آجر ساخته شده ، بر سر راه لاهيجان به رشت قرار دارد. طول پل ۵۰ متر و عرض آن ۵/۸۰ متر است و دو چشمهٔ بزرگ و دو چشمهٔ کوچک دارد و احتمالاً در دوره صفوى ساخته شده است. اين بنا به دليل ارزش‌هاى تاريخى و معمارى دورهٔ صفوى با شمارهٔ ۱۴۴۳ ، در فهرست آثار ملى به ثبت رسيده و يکى از آثار ديدنى و جالب توجه استان گيلان و شهر زيباى لاهيجان به شمار مى‌آيد.

پل خواجو، اصفهان

پل خواجو يا «پل شاهي» که از اواخر دورهٔ‌ تيمورى شالوده‌‌هايى داشته است ، به امر شاه‌عباس دوم در سال ۱۰۶۰ هجرى به صورت امروزى آن ساخته شد. غرفه‌هاى آن با تزئينات کاشى‌کارى و نقاشى پوشيده شده است.

پل خواجو به هنگام طغيان آب زاينده‌رود ، منظره‌اى ديدنى مى‌يابد. براى اقامت موقتى شاه صفوى و خانوادهٔ او در وسط پل ساختمان مخصوصى که به نام «بيگلربيگي» شهرت دارد ، بنا شده است. اين ساختمان هم‌اکنون نيز وجود دارد و اتاق‌هاى آن داراى تزئينات نقاشى است. نام اصلى اين پل در مآخذ دوران صفوى ، «پل شاهي» آمده است و «خواجو» نامى است که طى دو قرن اخير ، به مناسبت مجاورت با محلهٔ‌ «خواجو» ، به آن اطلاق شد. نام اين پل هيچ ارتباطى با نام شاعر قرن هشتم هجرى ، ‌ يعنى خواجوى کرمانى ندارد.

تا اوايل عصر صفوى ، محلهٔ بزرگ و باصفاى اصفهان؛ يعنى محلهٔ «خواجو» به محلهٔ باغ‌کاران ، ‌ کوطراز ، طراز‌آباد و حسن‌آباد معروف بود. نام خواجو که هنوز هم به اين محل اطلاق مى‌شود ، تحريفى از کلمه و عنوان «خواجه» است که به مناسبت سکونت بزرگان و خواجه‌هاى عصر شاه‌عباس اول نام‌گذارى شده است. اين پل در سال‌هاى نه چندان دور به نام‌هاى «پل شيراز» و «پل بابارکن‌الدين» معروف بوده است.

پل دختر، ميانه

اين پل بر روى رودخانهٔ قزل اوزن در مدخل ارتفاعات قافلانکوه در ۲۰ کيلومترى جنوب شرقى ميانه احداث شده است. تاريخ بناى آن به درستى معلوم نيست و کتيبه‌اى هم که تاريخ بناى پل را نشان مى‌داد ، ساييده شده و متن آن از بين رفته است. به نظر پروفسور پوپ در کتاب بررسى هنرهاى ايران ، ‌ تاريخ بناى پل به اواخر قرن پانزدهم ميلادى مى‌رسد. اسم معمار و حاکم حامى او در اين کتاب چنين ثبت شده است : «حاج عباس بن الحاج محمد بن العباس القزويني» و «محمد روان بن عثمان القزويني». شيندلر تاريخ احداث پل را در حدود سال ۱۸۸۲ ميلادى خوانده است.

پل دختر ميانه در طول تاريخ بارها تعمير و بازسازى شده است که مى‌توان به تعميرات سال ۹۲۳ هجرى توسط شاه بيگم ، ۱۰۸۴ هجرى ، همچنين در زمان آغامحمدخان قاجار و يکبار نيز بعد از شهريور ۱۳۲۰ شمسى اشاره کرد.

در سال ۱۳۲۵ شمسى (۲۱ آذر) براى ممانعت از حملهٔ‌ ارتش شاه به آذربايجان ، طاق ميانى پل ، توسط ارتش فرقه دمکرات مين‌گذارى و تخريب شد. بعد از سرنگونى حکومت آذربايجان ، طاق تخريب شده از نو بازسازى گرديد ، ولى اين تعمير به جهت عدم تناسب با شيوه معمارى و مصالح به کار رفته در بنا ، سال‌ها بعد مجدداً خراب شد. در حال حاضر پل دختر ميانه به همان صورت آسيب ديده باقى مانده و يادآور وقايع مختلف تاريخى در طى قرن‌هاى متمادى است.

پل دختر ارجان، بهبهان

در ناحيهٔ ارجان بهبهان بر روى رودخانهٔ تاب يک پل و يک سد به جا مانده است که نوع کوچکترى از سد و پل عظيم شوشتر است. در کنارهٔ جنوبى آن آثارى از ۴ پايه و تودهٔ بزرگى از ديوار يک سد به چشم مى‌‌خورد. در کنارهٔ‌ شمالى آن نيز آثارى از يک سد ، تأسيسات آب و نيز چهار قنات سنگى وجود دارد.

اين پل به احتمال زياد در شمار ساير پل دخترهاى ايران است که در اقصى نقاط ايران پراکنده‌اند.

پل دوازده پله، آمل

پل آجرى دوازده پله بر روى رودخانه هراز در وسط شهر آمل احداث شده و دو بخش شرقى و غربى شهر را به همديگر متصل مى‌کند. شکل طاق‌ها ، ‌ جناغى است که بر روى پايه‌هايى مستطيل شکل استوار شده‌‌اند ، به نحوى که ارتفاع آخرين نقطه تيزى آن از سطح آب رودخانه ۷ متر است. فاصله پايه‌هاى اين پل ۶ متر است که در قسمت مخالف جريان آب ، سيل برگردان يا موج‌شکن دارند. طول پل ۱۲۰ متر و عرض آن ۶/۴۰ متر است. اين پل در اوايل قرن ۱۸ ميلادى به وسيله يکى از شيخ‌الاسلام‌هاى سابق آمل ساخته شده و در قرن ۱۹ ميلادى توسط ميرزا شفيع مازندرانى وزير دوره ناصرالدين‌شاه تعمير و بازسازى گرديده است. قدمت بناى پل به سال ۱۰۱۸ هجرى قمرى مى‌رسد. اين پل بيشتر به خاطر نقش حياتى و سازنده آن ، يکى از معتبرترين پل‌هاى تاريخى مازندران به شمار مى‌آيد.

پل دودهك، دهستان خورهه، محلات (صفويان)

در نزديکى کاروانسراى دودهک پلى قرار دارد که بر روى چهار دهانه ناهمگون بنا شده است. عرض اين پل در حدود ۳ متر است و در دو طرف آن ديوارهايى به ارتفاع يک متر ساخته شده است. پايه‌هاى اين پل از سنگ و سقف ديواره‌هاى آن از آجرهايى با ابعاد ۲۰×۲۰ سانتى‌متر ساخته شده است. اين پل براى عبور و مرور کاروان‌ها احداث شده بود ، ليکن بعدها کاميون‌ها و تريلرهاى با وزن حدود ۳۰ تن به راحتى از روى آن رفت و آمد مى‌کردند. اين پل در سال ۱۳۶۵ آسيب جدى ديد و به علت ريزش چند دهنه آن ، عبور و مرور از روى آن امکانپذير نيست.

پل رودخانه كرخه، دهلران

در جادهٔ دهلران در شمال پل آهنى جديد ، آثار يک دهانه و يک پايهٔ پى پل عظيم سنگى با ملاط گچ و تخته سنگهاى تراشيده و چند قسمت ديواره مانند به جا مانده است که اکنون به پل قديم کرخه و پل نادرى معروف است. بدنهٔ شمالى پى‌هاى حمال به صورت آبخور کشتى ، هرمى شکل ساخته شده و درست مانند دماغه‌ها و بندهاى آثار پل بندهاى ساسانى دزفول مى‌باشد. اهميت تاريخى اين پل به خصوص از جهت ارتباط غيرقابل ترديدى است که با آثار ايوان کرخه دارد و گمان مى‌رود که محلى براى تأسيسات ارتباطى منطقه‌هاى شمالى و سرچشمه رود کرخه يا ايوان کرخه بوده است زيرا آب تأسيسات ايوان کرخه و مزارع وسيع آن به وسيلهٔ رودخانه کرخه تأمين مى‌شده است.