نگاه مهربانانه سینما به رفتگران

«نارنجی‌پوش» و «شاعر زباله‌ها» دو فیلمی از سینمای ایران هستند که در آن رفتگران در قالب یکی از شخصیت‌های اصلی مورد توجه قرار گرفته‌اند. در هر دو اثر فیلمسازان نگاه مهربانانه به …

«نارنجی‌پوش» و «شاعر زباله‌ها» دو فیلمی از سینمای ایران هستند که در آن رفتگران در قالب یکی از شخصیت‌های اصلی مورد توجه قرار گرفته‌اند. در هر دو اثر فیلمسازان نگاه مهربانانه به شخصیت رفتگر داشته و خواسته‌اند به گونه‌ای اهمیت کار این قشر زحمتکش و دلسوز را به مردم یادآوری کنند. اما این ادای دین در فیلم نارنجی‌پوش به نسبت شاعر زباله‌ها با تاکید بیشتری صورت گرفته است.

در فیلم نارنجی‌پوش که با مشارکت شهرداری تهران ساخته شد، داریوش مهرجویی در کنار تامین نظرات سفارش‌دهنده کار نیم‌نگاهی نیز به دغدغه‌های فلسفی خودش داشت. او در لابه‌لای ماجراهای داستان نظریه «فنگ‌شویی» را مطرح کرد و این که چطور می‌توان با تمیز نگه داشتن زندگی اطراف به آرامش روحی و روانی رسید. او همچنین با ساختن آرمانشهری خیالی در فیلمش نگاه مردم جامعه به جایگاه رفتگران را به چالش کشید. در این آرمانشهر یک رفتگر لیسانسه در کانون توجه مردم و مطبوعات قرار داشت تا جایی که دیگران علاقه داشتند در کنارش عکسی به یادگار بگیرند.

در فیلم شاعر زباله‌ها یک رفتگر از طریق جمع‌آوری زباله‌ها از در خانه‌ها، پی به اسرار درون منازل می‌برد و به این ترتیب درگیر ماجراهای عاطفی و اجتماعی می‌شود.

این اثر بدون آن‌که قصد بیان مشکلات صنف رفتگران را داشته باشد موقعیت دوگانه یک رفتگر را بستر روایت یک داستان عاشقانه قرار داده بود. محمد احمدی، کارگردان فیلم در این اثر در پی وصف عشق‌های نافرجامی بود که بر مدار تلخ هجران و جدایی می‌گردند. لیلا حاتمی در این فیلم نماینده عاشقان دلسوخته‌ای است که سال‌ها پشت درهای انتظار ایستاده‌اند، اما کسی در را به رویشان باز نکرده است. شخصیت رفتگر که فرزین محدث آن را بازی می‌کرد جنبه دیگری از سرخوردگی‌های یک انسان مهربان را نشان می‌داد. این رفتگر می‌خواست به بهانه بردن زباله‌ها لحظاتی زن مورد علاقه‌اش را ببیند، اما خودش هم می‌دانست که دل آن زن جای دیگری اسیر شده و تلاش‌های رفتگر ثمری ندارد.

یکی از صحنه‌های زیبای فیلم جایی است که رفتگر مسیر رفت و آمد زن مورد علاقه‌اش را تمیز می‌کند تا او با شکوه بیشتری از آن گذرگاه عبور کند. گرچه در خیلی از صحنه‌ها رفتگر را در حال انجام وظیفه حرفه‌ای‌اش می‌بینیم، ولی این تصاویر به معنای محوری بودن حرفه رفتگری در خط اصلی داستان نیست. در واقع کارگردان و نویسنده به اقتضای داستان به سراغ این شخصیت رفته و هدفشان بیان مشکلات و تنگناهای یک صنف نبوده است.

بد نیست که این مطلب را با اشاره‌ای به سریال «پیک سحر» به پایان برسانیم که در دهه ۶۰ از تلویزیون پخش شد و طرفداران زیادی پیدا کرد. در آن سریال نقش رفتگر را جمشید مشایخی بازی می‌کرد که اگر یادتان باشد دیگران به او اتهاماتی زدند و بعد از آن اتهامات تبرئه شد. این سریال همان سریالی است که مانع همکاری مشایخی با علی‌حاتمی در فیلم دلشدگان شد.

احسان رحیم‌زاده