آیینه خانه مفخم بجنورد

شهرها و جاذبه ها

بنای معروف به آیینه‌خانه مفخم یکی ازآثار ملی و یادمانه‌های برجسته دوره قاجار در خراسان شمالی است که در شمال شهر بجنورد قرار دارد. در دوره قاجار بنای آیینه‌خانه همراه با بناهای دیگری از جمله عمارت کلاه‌فرنگی و حوضخانه، در باغ بزرگی قرار داشته که آنها مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل داده‌اند. این بنا در دهه ۱۲۵۰هجری شمسی همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمدخان شادلو معروف به سردار مفخم ساخته شده و به عنوان فضای اداری و دیوانی برای انجام دیدارهای رسمی‌سردار مفخم با رجال سیاسی عهد قاجار و نیز انجام مراسم تشریفات نظامی‌ و رایزنی درباره مسائل سیاسی واجتماعی سران ایل مناطق تحت حکومت، مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

طراحی نقشه ساختمانی آیینه‌خانه نیز همانند بنای عمارت به دست میرزا مهدی خانشقاقی (ممتحن‌الدوله) از نخستین معماران ایرانی که از دانشکده معماری پاریس فارغ‌التحصیل شده بود، انجام شده است. ساختمان آیینه‌خانه در ۲ طبقه به ابعاد تقریبی ۱۱ در ۱۸متر و به ارتفاع حدود ۱۰متر ساخته شده که در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق‌های فوقانی، تالاری به ابعاد ۳ در ۸ متر است که تمام دیوارها و سقف آن با طرح‌های زیبای آیینه‌کاری شده و به خاطر وجود همین تالار، این بنا را آیینه‌خانه نامیده‌اند.

● ویژگی‌های معماری بنا

بنای آیینه‌خانه یک ساختمان ۲ طبقه است که نمای اصلی آن در ضلع شمال به طور کامل کاشیکاری شده و نمونه بارز هنر قاجاری است. این بنا، سه در ورودی دارد، ورودی بزرگ‌تر در ضلع شمالی و دو ورودی کوچک‌تر در ضلع شرقی وغربی قرار دارند.

هر سه ورودی به یک راهروی شرقی و غربی متصل می‌شود که در یک طرف آن ۴ اتاق و در طرف دیگر آن چند حجره و نیز دو رشته پلکان در منتهی‌الیه شرقی و غربی وجود دارد که به طبقه فوقانی راه پیدا می‌کند.

ورودی اصلی بنا در وسط ضلع شمالی حدود ۲۲۰سانتی‌متر عرض دارد و سقف آن با توس کلیل پوشیده شده است. در دو سوی این ورودی ۴ نیم ستون به قطر حدود ۱۰۵ سانتی‌متر و ارتفاع بیش از ۱۰متر وجود دارد که تمام بدنه آنها با کاشی‌های فیروزه‌ای،لاجوردی و نیز کاشی‌های سیاه، سفید و زرد پوشیده شده است.

دو نیم ستون وسطی که درست در طرفین ورودی قرار گرفته بلندتر و بر بدنه هر یک ۱۲بار نام حضرت محمد(ص) به خط کوفی بنایی با طرح‌های هندسی زیبا آراسته شده است. در حد و فاصل نیم ستون‌های ورودی ۲ طاق‌نمای نسبتا عمیق وجود دارد که با کاشی‌های هفت‌رنگ‌ نماسازی شده است. روی این طاق‌نما‌ها نقوش اسلیمی ‌و یک ترنج هندسی نقش شده است که در وسط آن نقش شیری وجود دارد که گاوی را از پای در آورده است. در تمام نقوش مذکور که بر کاشی‌های هفت‌رنگ نقش شده و نیز نقوش بخش‌های دیگر، غلبه با رنگ زرد است. در دو سوی ورودی این بنا در همین ضلع نقش ۲ سرباز مسلح قاجار دیده ‌می‌شود که به طور نمادین همچون ۲ نگهبان همیشه بیدار با چشمانی گشاده پیوسته ورودی و خروجی این ساختمان را کنترل می‌کنند.

بر بالای ورودی اصلی، پنجره بزرگ تالار آیینه قرار دارد که با قوس جناقی پوشش یافته و تمام بخش‌های آن با نقش ترنج‌ها و شمسه‌ها توام با نقوش گیاهی و پیچک‌ها زینت یافته است. بر بالای این پنجره یک شمسه بزرگ وجود دارد که زمانی نقش شیر و خورشید از نقوش کهن ایرانی بر آن نقش شده بود و پس از تخریب، جای خود را به نقوش اسلیمی ‌بخشیده است. ظاهرا در بالای این بخش و در ورودی افریز و کتیبه‌هایی وجود داشته که قلمرو زیر نفوذ سردار مفخم از منطقه استرآباد و نردین گرفته تا اسفراین، جوین، سبزوار، جاجرم و بجنورد را معرفی می‌کرده است.

این کتیبه‌ها در ۲ دوره رضاشاه پهلوی تخریب شده است و کاشی‌های فعلی به جای آن نصب شده است در بالای افریز و بین ۲ مناره بزرگ یک قاب کاشیکاری شده نیم‌دایره وجود دارد که در آن نقش نبرد شیر و اژدها به عنوان نماد خیر و شر در داخل یک شمسه به چشم می‌خورد و در طرفین این صحنه دو سرباز مسلح زانو زده و تفنگ خود را به سمت صحنه نبرد شیر و اژدها نشانه رفته‌اند.

در حد فاصل ستون‌های بزرگ و کوچک نیز قاب نیم‌دایره کوچک‌تری وجود دارد که با نقوش اسلیمی ‌و پیچک‌هایی تزئین شده است. در مجموع پلان نماسازی جزییات معماری و کاشیکاری بنای آیینه‌خانه نمونه بارز هنر معماری دوره قاجار قلمداد می‌شود. سقف آیینه‌خانه در اصل همانند بنای عمارت، پوشش سفالی داشته که در تعمیرات دوره‌های بعدی برداشته شده و با ورق گالوانیزه جایگزین شده است.

● تالار آیینه‌خانه

تالار آیینه که محور اصلی این ساختمان است در طبقه دوم قرار گرفته و از طریق ۲ رشته پلکان انتهای شرقی وغربی و راهروی طبقه اول قابل دسترسی است. این اتاق، ۳ در از جنس چوب صندل دارد که با استخوان ترصیع شده‌اند. در ازاره تالار سنگ مرمر مرغوب به کار رفته و بلافاصله از بالای سقف آن آیینه کاری شروع شده و تمام بدنه و سقف تالار را در بر گرفته است. در این آیینه‌کاری‌ها ۱۷طرح مختلف شامل طرح‌های زیبای هندسی و گیاهی، طرح چهلچراغ‌ها که در وسط اتاق آویخته بوده‌اند و نیز نمای بیرونی آیینه‌خانه به طرز استادانه‌ای اجرا شده است.

جواد آگاهی

جام‌جم بجنورد