رمز و راز یک شغل مرموز

سازمان های اطلاعاتی و امنیتی چرا تشکیل می شود و چه می کنند

تصور شما از یک سازمان اطلاعاتی و جاسوسی چیست؟ ظاهرا هیچ تصور دقیق، روشن و واحدی در میان مردم از یک سازمان اطلاعاتی وجود ندارد. دلیل هم کاملا روشن است. ماهیت چنین پدیده‌ای با چنین تصوری منافات دارد.

سازمان اطلاعاتی درباره همه‌چیز و همه‌کس تصوری دارد، اما نباید تصوری روشن و دقیق از آن وجود داشته باشد که خرابی به بار می‌آید. با این حال این نوشته می‌خواهد تصوری هر چند کلی از این سازمان‌ها به‌دست دهد که آب دریا اگر نتوان کشید ‌‌/‌‌ هم به قدر تشنگی باید چشید. در این راه به طور عمده از پژوهش مفصل آقای مهدی میرمحمدی، منتشر شده در فصلنامه مطالعات راهبردی استفاده خواهد شد.

ابتدا باید از تاریخ آغاز کرد. پیشه جاسوسی و اطلاعات، پیشه‌ای است به درازای تاریخ. برخی تا آنجا برای این کار قدمت قائل شده‌اند که آن را دومین شغل در تاریخ می‌دانند. در متون تاریخی دینی یا عرفی هم نمونه‌های زیادی از جاسوسی‌ها و کسب اطلاعات به چشم می‌خورد. مثلا در تورات آمده که حضرت موسی ۱۲ نفر از یاران خود را برای تجسس و کسب اطلاعات به یک شهر فرستادند یا در جنگ بدر از پیامبر اسلام نقل شده که یکی از یاران خود را برای کنترل قافله ابوسفیان و کسب اطلاعات از آن به ماموریت اعزام کردند. نیز در متون کلاسیک سیاست چون سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک، جاسوسی و کسب اطلاعات به عنوان یکی از ارکان کشورداری شناخته شده است.

البته برای تشکیل و تاسیس «سازمان‌های اطلاعاتی» باید به دوره‌های متاخر رجوع کرد. نخستین سازمان اطلاعاتی در سال ۱۹۰۹ در بریتانیا تاسیس شد. افراد این سازمان عمدتا غیردولتی بودند و وظیفه داشتند اسرار مخفی کشور خود را حفظ کنند و اسرار کشورهای دیگر را بربایند. نیاز به چنین نهادی باعث شد دیگر کشورها بزودی چنین سازمان‌هایی را تاسیس کنند. آلمان در ۱۹۱۳، روسیه در ۱۹۱۷ و فرانسه در سال ۱۹۳۵ این نهاد را تاسیس کردند. اما ماجرای تاسیس نهاد اطلاعاتی آمریکا جالب است. بعد از حمله هواپیماهای ژاپنی به بندر پرل آمریکا در سال ۱۹۴۶مشخص شد که نهادهای مختلف نظامی و غیرنظامی آمریکا اطلاعات پراکنده‌ای داشتند که در صورت تجمیع، این حمله و عواقب آن قابل پیش‌بینی می‌شد. این‌گونه شد که ساختار اطلاعات ملی در این کشور در سال ۱۹۴۷ تاسیس شد.

● اطلاعات چیست؟

اما یک جاسوس یا یک سازمان اطلاعاتی و جاسوسی قرار است چه کاری انجام دهد؟ برای پاسخ دادن به این پرسش، باید ابتدا معنای واژه اطلاعات را دانست. نظرها و نظریه‌های مختلفی در مورد واژه اطلاعات، وجود دارد. برخی معتقدند که اطلاعات خبرهای فرآوری شده و پردازش‌شده‌ای که در مورد دولت‌های دیگر بوده و برای عملکرد دولت‌ مفید است. در مقابل، برخی که نقش دولت را کمرنگ شده می‌دانند و به اطلاعات غیردولتی هم نظر دارند.

تفاوت دیگر این است که درحالی که برخی معتقدند اطلاعات لزوما باید پنهان باشد، اما نظریات جدید لزوم استفاده از اطلاعات آشکار را هم بیان می‌کند. در این چارچوب تمامی اخبار و داده‌های منتشر شده در فضای عمومی و رسانه‌ای پردازش می‌شود تا از میان آنها اطلاعات دندانگیری نصیب کشور شود. اساسا یکی از کارکردهای سفارتخانه‌ها همین است که با رصد فضای رسانه‌ای و اخبار منتشر شده در فضای عمومی کشور و تحلیل آنها به بررسی اوضاع کشور برسند.

یکی از مثال‌های جالب برای استفاده از اطلاعات عمومی موجود، مرکز منابع باز سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا ـ سیا ـ است. این نهاد صرفا مطالب موجود در رسانه‌های کشورهای مختلف را رصد می‌کند و آن را در اختیار سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا قرار می‌دهد. گفته می‌شود که این نهاد اخبار شبکه‌های خبری بیش از ۱۶۰ کشور مختلف جهان را که در مجموع دارای ۸۰ زبان مختلف است، در اختیار آژانس‌های اطلاعاتی آمریکا قرار می‌دهد. بعد از ظهور اینترنت و خصوصا شبکه‌های اجتماعی استفاده از اطلاعات آشکار بشدت مورد اقبال قرار گرفته است. گفته می‌شود اینترنت یک راه سریع، دقیق و البته ارزان برای کسب اطلاعات از هر کشوری است.

● کارکرد یک سازمان اطلاعاتی

اما پرسش اصلی در اینجاست که کارکرد سازمان‌های اطلاعاتی، با این حجم از بودجه و هزینه مالی و انسانی چیست و این سازمان‌ها چه فایده‌ای برای یک کشور دارد؟ نخستین کارکرد یک سازمان اطلاعاتی جمع‌آوری اطلاعات است. گفته شد که این اطلاعات یا به صورت عمومی در اختیار همگان قرار دارد و برای جمع‌آوری آن صرفا به یک رصدگر ماهر نیاز است یا این‌که در دل سازمان‌های غیردولتی یا حکومت‌های دیگر وجود دارد و برای به دست آوردن آن جاسوس نیاز است. در عصر جدید هکرها هم می‌توانند در جمع‌آوری اطلاعات به یک دولت کمک کنند. در مرحله بعدی باید این اطلاعات مورد ساماندهی و پردازش قرار گیرد تا بتوان از آن استفاده کرد. در عین حال گفته می‌شود که یک سازمان اطلاعاتی کارا حتی برخی اوقات به تغییر اطلاعات هم دست می‌زند. این سه مرحله فعالیت به سه دلیل صورت می‌گیرد؛ نخست این‌که شرایط کشور و شرایط منطقه و جهان بدرستی ارزیابی و امکان تصمیم‌گیری بهتر وجود داشته باشد و ثانیا امکان پیشگیری از عملیات‌های خرابکارانه و ثالثا پیگیری این‌گونه فعالیت‌ها برای کشور وجود داشته باشد.

در عین حال یکی از فعالیت‌های بسیار مهم یک سازمان اطلاعاتی، ضد اطلاعات است. ضد اطلاعات به معنای مقابله با فعالیت‌های اطلاعاتی کشورهای دیگر بخصوص کشورهای مخالف و معاند است. از جورج واشنگتن نقل شده که گفته بود: «تنها یک شیطان وجود دارد که از آن می‌ترسم و آن جاسوسان دشمن است و فکر می‌کنم مهم‌ترین کار تلاش برای شناسایی آنان و جلوگیری از فعالیت آنان است.» البته کارکرد ضد اطلاعات باید در مراحل جمع‌آوری اطلاعات هم انجام شود تا امکان جمع‌آوری اطلاعات بیهوده یا غلط به صفر برسد.

● هدف سازمان اطلاعاتی

گفته شد که اطلاعات مورد نظر یک سازمان اطلاعاتی ممکن است از یک دولت یا از یک سازمان غیردولتی به دست بیاید. این یک نظرگاه جدید است در حالی که تا چندی پیش تصور می‌شد اطلاعات مفید صرفا اطلاعات مربوط به دولت‌هاست. این تغییر بخصوص پس از جنگ سرد اتفاق افتاد. در این عصر با از بین رفتن اتحاد جماهیر شوروی به عنوان یکی از دو قطب، این پرسش پیش آمد که در فضای جدید سازمان اطلاعاتی چه کارکردی دارد. این پرسش بخصوص برای غربی‌هایی به وجود آمد که کارکرد اصلی سازمان اطلاعاتیشان مقابله با خطر کمونیسم بود و نیز برای دولت‌های به جا مانده از شوروی که دیگر خطر غرب را مانند گذشته حس نمی‌کردند. با این وجود پس از مدت کوتاهی مشخص شد که فضای جدید جامعه جهانی نیز به سازمان اطلاعاتی نیاز دارد. درگیری‌های فرهنگی، اختلافات اقتصادی، بنیادگرایی و خطر سازمان‌های غیردولتی و بازیگران غیرحکومتی عرصه بین‌المللی این ضرورت را بدرستی نشان می‌دهد.

این به آن معناست که گروه‌های هدف سازمان‌های اطلاعاتی تغییر کرده است. در عین حال موضوعات کار این سازمان‌ها هم تغییر کرده است. در حالی که در گذشته فقط موضوعات سیاسی و امنیتی مورد توجه این سازمان‌ها بود؛ امروزه موضوعات اقتصادی در راس توجه نهادهای اطلاعاتی دنیاست به طوری که جمیز ونسی، رئیس اسبق سازمان سیا، جاسوسی اقتصادی را داغ‌ترین موضوع جاسوسی در عصر کنونی می‌پندارد. اما تغییر دیگری هم در سازمان‌های اطلاعاتی اتفاق افتاده است.

● ابزارهای یک سازمان اطلاعاتی

تحولات و تغییرات تکنولوژیک و رشد استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات باعث شده تا در روش‌های کسب اخبار و اطلاعات هم دگرگونی ایجاد شود. البته این دگرگونی مانند یک شمشیر دو لبه است. در عین حال دقت و سرعت را بالا برده و ریسک عملیاتی و هزینه را پایین آورده و سازمان‌های اطلاعاتی را در معرض خطر افشای اطلاعات و اخبار خود قرار داده است. افشای اسناد سری و محرمانه آمریکا در قالب ویکی لیکس و هک سایت سازمان سیا برای چندمین بار دو نمونه اخیر برای خطرات تکنولوژیک پیرامون سازمان‌های اطلاعاتی است.

البته این به آن معنا نیست که استفاده از روش‌های قدیمی و سنتی پایان گرفته است. یکی از روش‌های سنتی و غیراخلاقی که سازمان‌های اطلاعاتی غربی به‌کارگیری‌اش را هیچ گاه رد نکرده‌اند، جاسوسی جنسی بوده است. در این روش با طعمه قرار دادن یک نفر و فریب سوژه مورد نظر، اطلاعاتی از او استخراج می‌شود یا این‌که از تصاویر و اسناد این رابطه نامشروع به عنوان ابزاری برای تحت فشار قرار دادن سوژه و در اختیار گرفتن او استفاده می‌شود.

● اصول و اخلاق اطلاعاتی

استفاده از ابزارهای غیراخلاقی و غیرقانونی اگرچه متداول است، اما مسلما از طرف ادیان و نظریه‌های اخلاقی حمایت نمی‌شود. در عین حال رفتارهای دیگری چون حمایت از یک گروه سیاسی و نادیده گرفتن منافع ملی هم جزو خطرات فعالیت اطلاعاتی است که باید با تاکید بر استقلال و بی‌طرفی سازمان اطلاعاتی بر آن تاکید کرد. شفافیت و پاسخگویی نیز جزو دیگری از اصول فعالیت اطلاعاتی در جوامع مدرن است که از سوی دانشمندان بر آن تاکید می‌شود. اطلاعات و فعالیت اطلاعاتی حرفه شریفی است که برای یک نعمت بزرگ انسانی یعنی امنیت و برای ایده‌آل زندگی آدمی یعنی پیشرفت فردی و اجتماعی انجام می‌شود. با رعایت اصول و اخلاق آن، این حرفه و افراد شاغل در آن، یکی از فداکارترین سربازان هر کشور محسوب می‌شوند.

مصطفی مسجدی‌آرانی