ما کشورمان را با عکس می سازیم

مروری بر چهار دهه عکاسی بهمن جلالی پس از رفتنش

خبر کوتاه بود؛ بهمن جلالی هنرمند عکاس عصر زمستانی دی ماه از دنیا رفت. هنرمندی که با دوربینش روزهای انقلاب را روایت کرد و سالها بعد دوربینش جنگ تحمیلی و اشغال خرمشهر را ثبت کرد. مجموعه عکس‌هایش از بوشهر، کویر و آثار مونتاژ شده‌اش از نگاتیوهای دوره‌ی قاجار نیز روایت دیگری از دوربین این هنرمند است.

بهمن جلالی می‌گفت:«بزرگ‌ترین لذت بنده در زندگی این است که عکس‌هایی بگیرم که خودم و دیگران از دیدن آن‌ها لذت ببریم.

این روزها نمی‌توانم این‌گونه ساده و راحت، عکس بگیرم. البته شاید، هم در روزهای اولی که در ابتدای راه بودیم و عکاسی بلد نبودیم این‌گونه عکس‌ می‌گرفتیم. اما بعدها متأسفانه با حرف‌های گنده گنده آشنا شدیم و همین مسئله صداقتی که میان ما و دوربین‌هایمان وجود داشت را کاهش داد.»

عکس‌هایی از انسان‌های صلح، جنگ، کار، انقلاب، آرامش، حتا آن‌های که برای عکس گرفتن ژست گرفته‌اند، ماهی‌گیرها و...، سایه‌روشن‌هایی است که بهمن جلالی از واقعیت‌ها می‌ساخت؛ با این حال، دوربین بهمن جلالی مهربان بود.

او اردیبهشت ماه ۸۸؛ نمایشگاه عکس « با خاک» را از پروژه عکاسی معماری خاکی و گلی کویر ایران در تهران عرضه کرد.

این هنرمند عکاس از سال ۵۶ تا ۷۰ پروژه‌ی عکاسی را با موضوع «معماری خاکی و گلی کویر ایران» آغاز کرد که مجموعه کامل آن برای نخستین‌بار ، ۱۰ سال پیش در دانشگاه هامبورگ رونمایی شد و بعد از آن بخش کوچکی از این مجموعه در بارسلون و اتریش هم به نمایش گذاشته شدند.

و این بار جلالی ۱۴ قطعه از این عکس‌ها را که جست‌وجویی در معماری کویری ایران بود و به گفته‌ی خودش «دیگر کمتر می‌توان نمونه آنها را پیدا کرد»، در گالری «راه ابریشم» به نمایش گذاشت.

بهمن ماه سال گذشته اتریش میزبان نمایشگاه مروری بر چهل سال فعالیت‌ عکاسی بهمن جلالی بود.

و سال ۸۶؛ جلالی به احترام ۱۶۵ سالگی عکاسی در ایران بیست‌وهفت قطعه عکس‌ از سال‌های دور و نزدیک - سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۸۶ - مجسمه‌های شهری کرمانشاه، ماهی‌گیرهای بوشهر و عکس‌خانه‌ی چهره‌نگار، مستندنگاری‌هایی از شیراز، اصفهان، تهران، کرمانشاه، سیستان و بلوچستان، شوشتر، بندر ترکمن و... را با منطق چیدمانی خود بر روی دیوارهای محدود گالری راه ‌ابریشم قرار داد.

بسیاری از عکس‌های وی به تعبیری، "عمق حافظه‌ی تصویری"‌ به‌شمار می‌روند که او از آنچه دیده و ثبت کرده، ساخته است.

و سه سال قبل بهمن جلالی همزمان با برپایی نمایشگاهش در اسپانیا گفته بود:«ما در آن زمان فرهنگ تصویری نداشتیم. هیچ موزه یا موسسه‌یی را نداشتیم تا بفهمیم چرا یا به چه هدفی این کار را می‌کنیم. در آن سال‌ها دو دسته عکاس در ایران وجود داشتند دسترسی نخست گروهی بودند که اروپا را می‌شناختند و به آن‌جا سفر می‌کردند. عکس‌های این دسته زمینه‌ی سفید و ژست‌های اروپایی داشتند. این عکاس‌ها با نقاشی و ترکیب‌بندی اروپایی نیز آشنا بودند. دسته‌ی دوم نه به اروپا سفر کرده بودند و نه آن‌جا را می‌شناختند. این گروه مینیاتورها و نقاشی‌های دوره‌ی صفویه، زندیه و قاجاریه را می‌شناختند و دیده بودند که این نقاشی‌ها هیچ کمکی به پیشرفت شیوه‌ی ترکیب‌بندی عکس آن‌ها نمی‌کردند.

در این شرایط تنها دانش فرهنگی به پیشرفت این فعالیت کمک می‌کرد؛ ایرانی‌ای که غرب را نمی‌شناخت، نمی‌توانست این کار را انجام دهد و تنها دانش فرهنگی می‌تواند سبک را پدید آورد.»

در ایران عکاسی نقش عمده‌یی در ورود مدرنیته و نوگرایی به ایران بازی می‌کرد و به مدرنیته‌ی تصویرگری ایران کمک شایانی کرده است. جلالی با آگاهی از این پدیده شکل تازه‌تری از فرهنگ عکاسی بومی و غیرغربی ارایه کرد. او می‌گفت:«ما کشورمان را باعکس می‌سازیم. این عکس‌ها کشور ما را شکل می‌دهند.»

جلالی با همکاری همسرش - رعنا جوادی - روزهای اوج‌گیری مبارزه‌ها با رژیم شاه را در بازه‌ی زمانی ۶۴ روزه تا پیش از بیست و دوم بهمن ۱۳۵۷ ثبت کرده است.

و بخش دیگری از آثارش که "روزهای آتش، روزهای خون" نام گرفته، عکس‌ها دوران اشغال خرمشهر به دست عراقی‌ها را روایت می‌کنند. "خرمشهر: شهری که ویران شد" روایت این ویرانی است.

دیگر مجموعه جالب توجه عکس‌هایش بوشهر است؛ این عکس‌ها به تصاویری از شهر تاریخی بوشهر که زمانی بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بندر جنوب ایران بوده و بافت معماری تحت تاثیر هند و زنگبار را دارد، می‌پردازد. این معماری به‌دلیل روابط نزدیک و تاریخی بوشهر با این مناطق پدید آمده است.

جلالی در عکس‌های بوشهر خود با یک ماهی‌گیر همسفر شده تا رنج‌ها و دشواری‌های زندگی روزمره‌ی او را بیان کند.

عکس‌هایش از کویر نیز به ویژگی زیبای خانه‌های کویری ایرانی پرداخته است. این خانه‌ها سقف‌های گنبدی شکلی دارند و از خشت و گل ساخته شده‌اند و با معماری این منطقه نیز سازگار هستند.

و مجموعه‌های "تصویر خیال: سیاه و سفید"، "تصویر خیال: قرمز" نیز از مجموعه عکس‌های مونتاژ شده‌ی جلالی از نگاتیوهای دوره قاجار هستند.

اسپانیایی‌ها چند سال قبل کتابی با عنوان "مجموعه آثار بهمن جلالی" در کشورشان منتشر کردند که روایت کاملی از حدود چهار دهه عکاسی از انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی و مستندنگاری‌هایی از سراسر کشور ایران است.