ویکی پدیا, فرصت یا تهدید

همه ما طعم تحقیق های دوره مدرسه و دانشگاه را چشیده ایم و بارها برای انجام آنها ساعت های طولانی را در کتابخانه ها به دنبال سرنخی از اطلاعات مرتبط به آن موضوع زیر و رو کرده ایم یا به ده ها نفر نامه نوشته و در عصر جدید ایمیل زده تا اطلاعات قابل وثوقی به دست آوریم اما امروز کارها ساده شده است

همه ما طعم تحقیق‌های دوره مدرسه و دانشگاه را چشیده‌ایم و بارها برای انجام آنها ساعت‌های طولانی را در کتابخانه‌ها به دنبال سرنخی از اطلاعات مرتبط به آن موضوع زیر و رو کرده‌ایم یا به ده‌ها نفر نامه نوشته و در عصر جدید ایمیل زده تا اطلاعات قابل وثوقی به دست آوریم؛ اما امروز کارها ساده شده است.

بچه‌های مدرسه، دانشجویان و حتی روزنامه‌نگارانی که قصد نگارش مقاله‌های تحقیقی دارند، برای تحقیقاتشان مرجعی دم‌دست و فوری در اختیار دارند: ویکی‌پدیا.

تفاوت کار برای آنها با نسل گذشته خود، مانند کار روزنامه‌نگاران است. اگر یک روز اینترنت و سایت‌های اطلاع‌رسانی قطع شوند، نسل جدید روزنامه‌نگاران آخر شب بی‌خبر از همه جا باقی می‌مانند و صفحه‌آراهای حرفه‌ای امروز، شاید تصوری از مصیبت‌های صفحه‌آرایی غیررایانه‌ای که تا چند سال پیش پدیده‌ای عمومی بود، ندارند. بسیاری از کسانی هم که به دنبال تحقیقات سریع هستند درکی از دوران پیش از ویکی‌پدیا ندارند، دورانی که سال ۲۰۰۱ میلادی آغاز شد.

ویکی‌پدیا را در این سال جیمی والس و لری سنگر ابداع و راه‌اندازی کردند. ویکی‌پدیا خود را این گونه تعریف می‌کند: دانش‌نامه‌ای رایگان، بر پایه فناوری شبکه، چند زبانه و ساخته‌شده براساس همکاری داوطلبان.

شاید خود این دو بنیانگذار نیز فکر نمی‌کردند در ۸ سال فعالیت این دایره‌المعارف دارای ۱۳ میلیون مدخل شود که تنها ۳ میلیون مدخل آن به زبان انگلیسی نگارش یافته است. اینک ویکی مرجعی منحصر به فرد در جهان اینترنت است و بسیاری از سایت‌ها توضیحات کلمات و اصطلاحات خود را با پیوندهای اینترنتی به مقالات این سایت ارجاع می‌دهند و گوگل لینک صفحات مربوط به این دانشنامه را در بالاترین سطح نتایج خود هنگام جستجوی واژه‌ها نشان می‌دهد.ویژگی مهم این دایره`‌المعارف‌ نسبت به دایره`‌المعارف‌‌های دیگر تیم نویسندگان آن است. برخلاف دایره‌المعارف‌های رایج همه مردم می‌توانند این دایره`‌المعارف را بنویسند یا آن را ویرایش کنند.

ویکی بر مبنای مشارکت عمومی بنا شده است و توسعه خود را مدیون همین امر می‌داند. این ایده در ابتدا با شک و شبهه فراوانی همراه بود اگر همه مردم بتوانند در نگارش یا ویرایش یک دایره‌المعارف مرجع همکاری کنند چطور می‌توان به آن اعتماد کرد.

بنیانگذاران معتقد بودند فشار اجتماعی مردم و بویژه طبقه فرهنگی در طول زمان این مشکل را حل خواهد کرد و از سوی دیگر، بی‌نام بودن نویسندگان، نپرداختن حق الزحمه به آنها و نداشتن هیچ نوع حقی بر نوشته از سوی نویسندگان آن باعث خواهد شد تعداد مزاحم کمتری به عمد اطلاعات غلط را وارد مجموعه کنند و اطلاعات غلط از سوی افراد با صلاحیت صحیح می‌شود. طی زمان در کمال تعجب، این ایده موفق از آب در آمد. بسیاری از سازمان‌ها و افراد به کمک ویکی آمدند و آن را به مرجعی به روز، دقیق و قابل اعتماد و توسعه یابنده تبدیل کردند.

این موفقیت که در کنار ارائه روش‌های ویرایشی، طراحی لایه‌هایی برای جلوگیری از نفوذ اسپم‌ها و خرابکاری‌های هدفمند و منع نویسندگان از نگارش درباره برخی موضوعات یا حذف برخی مقالات پس از بحث‌های داخلی باعث شد اعتبار ویکی به حدی افزایش یابد که به کتاب مقدس اطلاعات دوران معاصر تبدیل شود، اما ایمان بیش از اندازه به این پدیده جدید می‌تواند مصیبت‌بار باشد.

روزنامه‌نگاران یکی از مشتری‌های اصلی ویکی به‌شمار می‌روند. این پدیده بویژه در کشورهایی مانند ایران که روزنامه‌نگاران دسترسی به منابع دست اول به دلیل ضرورت پرداخت حق اشتراک سنگین از سوی رسانه را ندارند به یک معجزه شبیه بود، اینک اطلاعات رایگان در اختیار روزنامه‌نگاران قرار داشت و آنها می‌توانستند با کمک این داده‌ها مطالب خود را مستند کنند.

با گسترش ویکی فارسی ارجاعات به صفحات فارسی نیز افزایش یافت و اینک برخی نویسندگان ویکی را فصل الخطاب بحث‌ها می دانند، اما این اعتماد تا کجا باید ادامه یابد؟

ویکی‌پدیا با تمام رشدش هنوز آسیب‌پذیر است. هزاران اشتباه کوچک و ده‌ها اشتباه بزرگ تاکنون در این دایره‌المعارف‌ کشف شده‌اند که برخلاف انتظار، مدت طولانی دوام آورده‌اند. تایمز آنلاین، فهرستی از خنده‌دارترین اشتباهات ویکی را فهرست کرده است‌.

ویکی‌پدیا با تمام رشدش هنوز آسیب‌پذیر است هزاران اشتباه کوچک و ده‌ها اشتباه بزرگ تاکنون در این دایره ‌المعارف کشف شده‌اند که برخلاف انتظار، مدت طولانی دوام آورده‌انددر یکی از آنها وقتی به سراغ جستجوی نام دیوید بکام می‌رفتید او دروازه‌بانی چینی متعلق به قرن ۱۸ میلادی معرفی شده بود. البته یک روزنامه‌نگار ورزشی احتمالا می‌تواند غلط بودن این مطلب را بسرعت تشخیص دهد، اما اگر چنین اشتباهی در توضیح یک ترکیب شیمیایی وجود داشته باشد آیا یک روزنامه نگار علمی یا شخصی عادی که به دنبال اطلاعاتی درباره ترکیبات شیمیایی است و می‌خواهد اطلاعاتی از آن ترکیب را در سابقه مطلبی که می‌نویسد بیاورد، می‌تواند متوجه شود؟

بسیاری از اوقات، پاسخ منفی است. در ویکی فارسی این مساله به شکل حادتری خود را نشان می‌دهد. تعداد کم نویسندگان که عمدتا به جای نگارش مقاله، آن را بر مبنای ترجمه‌ای کوتاه از نسخه انگلیسی به روز می‌کنند با غلط‌های فاحشی همراه است.

بسیاری از مطالب ویکی فارسی هنوز مورد شبهه است و گاه مترجمانی که برای افزایش تعداد مقالات فارسی ترجمه‌های سریعی از ویکی انگلیسی برای این صفحه آماده می‌کنند در دام اشتباهات ترجمه‌ای می‌افتند و مشکل وقتی بروز می‌کند که ما به عنوان مرجع خبری، به سراغ این منابع می‌رویم و اشتباهات سهوی نویسندگان یکباره خود را در متن‌های دقیقی که باید اطلاعاتی قابل اعتماد برای خوانندگان فراهم آورد، بروز می‌کند.

ویکی کمک بزرگی به روزنامه‌نگاران در کنار بقیه مردم کرده است؛ اما اگر کسی ویکی را پایان کار تحقیق و تحقیق را به معنی جستجو در ویکی بداند به یقین خود را در خطر جدی اشتباهات گاه مهلک قرار داده است.

خواندن مقاله ویکی پدیا درباره یک موضوع به معنی تحقیق نیست، اما می‌تواند شروعی برای یک بررسی باشد. بیشتر اوقات لینک‌های بخش منابع ویکی از کل مطالب آن با اهمیت‌تر هستند، چون جستجوگر را به سمت مطالب دست اول‌تر راهنمایی می‌کنند و از طریق آن می‌توان داده‌های خود را توسعه داد.

همه ما ویکی را به عنوان ابزاری از دنیای مدرن پذیرفته‌ایم. این موجود دوست داشتنی رشدی بسیار سریع‌تر از آنچه تصورش را می‌رفت بروز داده است و شاید وقتی در همین روزنامه جام‌جم چند سال پیش به معرفی آن پرداختیم کمتر کسی فکر می‌کرد لازم باشد درباره آن جدی بیندیشد. در آن زمان نوشتیم که ویکی یکی از پدیده‌های انقلاب اطلاعات خواهد بود و امروز چنین شده است. بی‌احتیاطی در استفاده از ویکی پدیا بویژه نسخه کمتر قابل اطمینان‌تر فارسی آن می‌تواند این دایره‌المعارف‌ را به دشمنی علیه ما و خودش تبدیل کند. به همین دلیل باید مواظب ویکی بود. ویکی از یک سو دروازه‌های منابع گسترده‌ای را پیش‌روی ما گشوده و از سوی دیگر ما را در مقابل تهدید اطلاعات نادرست قرار می‌دهد.

پوریا ناظمی