به مناسبت سالروز بزرگداشت شیخ صدوق

ابوجعفر محمدبن‌ علی‌بن‌ موسی‌بن‌ بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق از محدثان و علمای بزرگ جهان تشیع در قرن چهارم هجری محسوب می‌شود که سال ۳۲۰ هجری در خانواده‌ای که همگی اهل علم …

ابوجعفر محمدبن‌ علی‌بن‌ موسی‌بن‌ بابویه قمی، معروف به شیخ صدوق از محدثان و علمای بزرگ جهان تشیع در قرن چهارم هجری محسوب می‌شود که سال ۳۲۰ هجری در خانواده‌ای که همگی اهل علم و دانش و فضل بودند به دنیا آمد. پدر وی علی‌بن حسین‌بن موسی خود از علمای بزرگ شیعه و استاد و سرآمد محدثان حوزه قم در عصر خویش بود و به گفته شیخ صدوق، پدرش دارای ۲۰۰ کتاب و اثر علمی بوده است. شیخ صدوق تنها دهه آخر حیات پدر خود را درک کرد، اما در عین حال از طریق رساله‌ای که پدرش برای او تدوین کرده بود، توانست از فقه و دانش پدر استفاده کند و در کتاب‌های خود از پدر به عنوان یکی از استادش یاد کرده است.

وی پس از وفات پدرش به مدت ۱۵ سال از محضر و مجلس درس ابوجعفر محمدبن حسن‌بن احمدبن‌الولید معروف به ابن الولید استفاده کرد. شیخ صدوق پس از مرگ ابن الولید به مجالس درس دیگر مشایخ و علما در قم روی آورد و به فاصله اندکی در اثر نبوغ وی در مجامع علمی و به دعوت رکن‌الدوله بویهی و مردم ری، برای سرپرستی حوزه این شهر وارد ری شد و اقامت گزید. وی همچنین توانست با اجازه رکن‌الدوله از سال ۳۵۲ تا ۳۶۸ سفرهایی را به شهرهای مشهد، نیشابور، مرو رود، بغداد، کوفه، همدان، بلخ، سرخس و... داشته و در این سفرها توانست از محضر بسیاری از علما بهره‌ برده و با اهل علم و دانش آن دیار آشنا شود.

از مهم‌ترین شاگردان شیخ صدوق می‌توان به شیخ مفید و سیدمرتضی اشاره کرد. چنان‌که تاریخ تشیع نشان می‌دهد، تولد و زندگی شیخ مصادف با حاکمیت آل‌زیاد و آل‌بویه در ایران بوده و در میان خاندان‌های ایرانی، آل‌بویه به حمایت از عالمان و دانشمندان و توجه به دانش و علم شهرت یافته‌اند. به دلیل شرایط مساعد آن دوره، شیخ‌صدوق علاوه بر حضور فعال در ری توانست با سهولت به اقصی‌نقاط جهان اسلام سفر کرده با استادان شیعه و سنی دیدار کند و بدون خوف و ترس با مخالفان مذهب نیز ارتباط برقرار کرده و مناظره علمی داشته باشد و کتب و مقالات خود را در دفاع از تشیع و رد عقاید مخالفان منتشر کند. شیخ صدوق در میان دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات فردی کم‌نظیر بوده و اگر به عباراتی که در ستایش وی از لسان علمای دوره‌های بعد صادر شده توجه کنیم درمی‌یابیم که تعبیر رئیس‌المحدثین بیش از هر تعبیر دیگر در مورد وی به کار رفته است.

شیخ صدوق هنگام تألیف «من لایحضره الفقیه» که یکی از کتب اربعه شیعه محسوب می‌شود به ادعای خود دارای ۲۵۴ کتاب بوده و شیخ طوسی نیز حدود ۳۰۰ اثر از وی نقل می‌کند. تأمل در اسامی این کتب حاکی است که شیخ‌صدوق در شعب مختلف علوم دینی، شخصی مطلع و صاحب‌نظر بوده است. بنا به قرائن تاریخی بیشتر کتاب‌های شیخ صدوق تا قرن پنجم و ششم هجری در دسترس علما قرار داشته است، اما در دوران ما جز تعدادی محدود، کتاب دیگری باقی نمانده است که از آن جمله می‌توان به من لا یحضره الفقیه، معانی‌الاخبار، خصال، توحید، عیون ‌اخبارالرضا و... اشاره کرد.

مأخذ:

تاریخ حدیث، دکتر مجید معارف، انتشارات کویر

علم‌الحدیث، کاظم مدیر شانه‌چی، دفتر انتشارات اسلامی

حامد علی‌اکبرزاده