۳ دهه با میانگذر دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی و دائمی کشور به عنوان یکی از ۹ نقطه مهم جهان از سوی یونسکو به عنوان بیوسفر حفاظت شده معرفی است که با دارا بودن ۱۰۲ جزیره کوچک و بزرگ به عنوان یکی از ۵۹ پارک بین المللی ذخایر طبیعی جهان و جزو تالابهای بین المللی کنوانسیون رامسر معرفی شده و به ثبت رسیده است

از سوی دیگر این دریاچه با مساحتی حدود ۵هزار و۶۰۰کیلومترمربع مرتفع ترین دریاچه کشور پس از دریاچه خزر است که بین استانهای آذربایجان غربی و شرقی قرار گرفته شاید همین ویژگی طبیعی و جغرافیایی، طرح ساخت پلی میانبر از وسط دریاچه برای اتصال دو استان را به وجود آورده باشد.

پل میانگذر دریاچه ارومیه یکی از بزرگترین پروژه های عمرانی سالهای گذشته و چه بسا دهه های گذشته است. میانگذری که در نهایت هم ، اکنون از دو سوی دریاچه تا وسط دریاچه کشیده شده و توقف طرح موجب عدم اتصال دوسوی دریاچه به یکدیگر شده. هرچند موقعیت این دریاچه به عنوان یک دریاچه آب شور در دنیا کم نظیر است اما گفته می شود در کشور آمریکا دریاچه ای به نام دریاچه نمک وجود دارد که هم مدار دریاچه ارومیه است. بر روی این دریاچه در ایالت یوتای آمریکا واقع شده پلی زده شده است که دو سوی آن را به یکدیگر وصل می کند. دریاچه ای با ابعادی کمی کوچکتر ، ولی باهمان عمق، همان غلظت املاح و جانداران که فکر جایگزین کردن گذرگاه چوبی با گذرگاهی سنگ ریزی شده در دهه ۱۹۴۰ عنوان و اجرا شد.

حذف گردنه های خطرناک در جاده پرفراز و نشیب تبریز - ارومیه، علاوه برکاهش زمان سفر، ایمنی و آسایش مسافران را فراهم می کند. احداث این پل، مسافت تبریز تا ارومیه را حدود ۱۱۴ کیلومتر کاهش می دهد. با تکمیل این بزرگراه روزانه پنج هزار دستگاه وسیله نقلیه سبک و سنگین از آن عبور خواهندکرد که با توجه به قیمت جهانی سوخت، سالانه موجب حدود ۶ میلیون و ۶۰۰هزار دلار صرفه جویی ارزی خواهد شد. آنچه آمد مجموعه دلایلی بود که بر وجود پل میانگذر دریاچه ارومیه، پس از انقلاب و زمانی که شهید کلانتری مدیریت کل راههای آذربایجان را برعهده داشت، طرح ریزی شد. عملیات اجرایی با سنگریزی داخل دریاچه از سمت ساحل غربی آغاز شد و پس از انتصاب شهید کلانتری به وزارت راه، عملیات سرعت بیشتری گرفت. سنگریزی از ساحل شرقی شروع شد ولی با رسیدن خاکریزها به مناطق عمیق تر دریاچه و به علت مشکلات هیدرولیکی و جغرافیایی ادامه سنگریزی از ۱۱ کیلومتری غرب و ۳ کیلومتری شرق دریاچه به سوی داخل ممکن نشد و ۱‎/۳ کیلومتر فاصله بین دو طرف بدون سنگریزی، باقی ماند. مطالعاتی که پس از آن صورت گرفت به پیش بینی استفاده از پل شناور منتج شد.

سرانجام در سال ۶۸ این ایده عملیاتی شد و پل شناور دو سوی دریاچه را به هم متصل کرد اما پل شناور پس از چهار ماه بهره برداری به علت وقوع توفان شدید در هم شکست. به ناچار در انتهای دو خاکریز اسکله هایی ساخته شد تا شناورها تردد مسافران و وسایل نقلیه را انجام دهند. پروژه جدید ساخت میانگذر دریاچه ارومیه هرچند از نظر کارشناسان و متخصصین خارجی پروژه ای سخت ارزیابی شده امااجرای آن توسط متخصصان ایرانی امری مهم تلقی شده . طرح انواع پلهای شناور ، کابلی ، خرپایی و عرشه در این فاصله و راه حلهای دیگر از جمله پل باز شو، پل معلق و غیره بررسی شد و در نهایت احداث پل و عرشه بتنی با ۲۰ دهنه به طول هزار و ۲۷۶ متر و عرض ۲۴ متر با مسیرهای رفت و برگشت جداگانه (چهاربانده) و طراحی مسیر راه آهن به عرض پنج متر در وسط پلهای سواره تشخیص داده شد.

مهندس نویدی مجری طرح پل شهید کلانتری در این زمینه می گوید برای آزمایشات مختلف در داخل دریاچه۲۰ گمانه تا عمق ۱۰۰تا ۱۵۰ متری زده شده.

در نهایت به دلیل وجود اختلافات بین مجریان طرح و سازمان مدیریت و برنامه در رابطه با عرض پل تأمین مانده اعتبارات لازم معلق ماند. مجری طرح معتقد است براساس تحقیقات انجام شده مشخص شده که با عرض ۱۲ متر این میانگذر در سال ۱۴۰۰ جوابگوی نیازها نخواهد بود و باید عرض پل به ۲۴ متر افزایش یابد.

از سوی دیگر اگرچه طرح این میانگذر از سال ۵۸ آغاز شد و در دو دهه گذشته به دلیل مشکلات اعتباراتی ناتمام باقی ماند اما در سال های اخیر نگرانی های محیط زیستی نیز به آن افزوده شد. موافقان اجرای پروژه معتقدند ایجاد این میانگذر فاصله زمینی ارومیه تا تهران را به ۱۷۰کیلومتر کاهش می دهد و می تواند زمینه مناسبی برای جذب گردشگران فراهم کند اما مخالفان زیست محیطی پل میانگذر از تأثیرات منفی بر اکوسیستم دریاچه می گویند. در ابتدای سال ،۸۳ ۲۵۰میلیارد ریال اعتبار برای اجرای طرح پیش بینی شد که پس از آن گزارش ارزیابی زیست محیطی طرح ارائه شد و ادامه عملیات اجرایی پروژه منوط به تأیید ارزیابی زیست محیطی و صدور مجوز سازمان محیط زیست شد.

با این حال مجری طرح با اشاره به تصمیم قطعی دولت برای احداث پل می گوید هیچ کس مدعی اثرات زیست محیطی نیست اما درنظر داریم در کنار عملیات اجرایی فنی با استفاده از نظرات صاحبنظران راهکارهای علمی پیشگیری از تخریب دریاچه را به کار بندیم. به همین جهت پیمانکار متعهد به این شده که کلیه برنامه های اجرایی وعملیاتی میانگذر به تأیید سازمان حفاظت محیط زیست برسد. جواد جهانگیرزاده نماینده ارومیه با اشاره به چکیده ای از گذشته این طرح می گوید: «مجموعه مطالعات این طرح به سالهای نخست انقلاب در زمان مرحوم کلانتری برمی گردد. پس از نیمه کاره ماندن عملیات، ۱۳۰۰متر از پل ناتمام ماند که حرکت مردم را با کندی جدی روبرو می کند. اما در مورد احداث این پل چند مسأله وجود داشت باتوجه به شوری بالای دریاچه از ابزاری باید استفاده می شد که از خوردگی تأسیسات جلوگیری شود. نکته دوم گل و لای داخل دریاچه بود که نیازمند سنگ کوبی های مفصل بود چون تا چندین متر لجن های انباشته وجود داشت . مطالعات گسترده از طرف وزارت راه انجام شد. این ۲ عامل مانع پیشرفت جدی پروژه شده بود. سرانجام به این نتیجه رسیدندکه برای استفاده از سیمان و جلوگیری از خوردگی ۱۸ کپسون در کف دریاچه بزنند. اما اینکه بحث محاسبه عبور و مرور به چه دلایلی حائز اهمیت است نخست آنکه ارومیه وارد شهرهای کلان می شود. آذربایجان غربی هفتمین استان پرجمعیت است. در این استان حجم ارتباطات افزایش خواهد یافت و این دریاچه زمینه جذب گردشگر را به شدت افزایش می دهد.»با تمام این تفصیلات ، پروژه میانگذر دریاچه ارومیه با مسائل متعددی روبروست. بنا به گفته مهندس محمود نویدی مجری این طرح ، مردم تا قسمت میانی پل را با ماشین طی می کنند و بقیه راه را با قایق طی می کنند. هم اکنون مهم ترین مشکل این پروژه به تعریض راه برمی گردد زیرا ابتدا قرار بر پلی با عرض ۱۲ متر بود اما آمار ترافیکی و حجم ترافیکی نشان می دهد که چنین عرضی در ۵۰سال آینده جوابگو نخواهد بودکه در نهایت بامخالفت سازمان مدیریت و برنامه روبرو شد. این میانگذر درکل ۲۵۰۰متر طول داردکه ۲۰۰۰متر آن خاکریز و ۵۰۰متر آن پل میانگذر خواهد بود. تا به حال ۴۰میلیارد تومان هزینه کرده ایم و ۴۰ درصد کار انجام شده وبرای اتمام آن به ۶۰میلیارد تومان اعتبار نیازمند است. وی یادآور می شودبا ایجاد این پل فاصله دو استان ۱۳۰ کیلومتر کاهش می یابد و سالانه ۶ تا ۷ میلیون دلار در مصرف سوخت خودروها صرفه جویی می شود.

جهانگیرزاده در همین مورد می گوید یک اصرار غیرکارشناسی از طرف سازمان مدیریت هست که احجام کوچک در نظر گرفته شود و همین کفایت عبور و مرور را می کند در حالی که مشاهده رفت و آمد کنونی نشان می دهد عبور و مرور مردم به شدت دچار سختی است . اگر قرار باشد این رفت وآمد روزانه و با اتوبوس انجام شود عبور و مرور با مشکل روبرو می شود. در نهایت این پل و میانگذر پرعمرترین پروژه عمرانی در کشور است که به ۲۷ سال پیش می رسد ، ۳ تا ۴ رئیس جمهور دستورات مؤکدی را برای اجرای پروژه داشتنددر حالی که این پل صرفاً یک راه عبور و مرور نیست. نگرانی های امنیتی و تأمین امنیت و آسایش فکری مردم نیز مدنظر است. این پل آذربایجان را سریعتر به مرکز وصل می کند ، حجم مبادلات تجاری و امنیت عمومی مردم تأمین می شود، در حالیکه آذربایجان غربی آزادراهی ندارد با احداث این پل ، ارومیه به تبریز و مرکز کشور وصل می شود.با وجود اختلاف نظرهایی که بر سر تعریض پل و اختصاص اعتبار باقی مانده وجود دارد ، سازمان مدیریت و برنامه یکی از نقاط ثقل اصلی این پروژه است با این حال در تماس با این سازمان عنوان شد که این پروژه هرچند جزو بهترین و پیچیده ترین طرحهاست اما ما از صحبت در هرگونه طرحهای عمرانی منع شده ایم. با این حال جهانگیرزاده مطرح می کند ملاک نظر ما، نظر کارشناسی معاونت فنی سازمان برنامه و وزارت راه است. هرچند که معاونت فنی موافق طرح جدید پروژه است امامعاونت زیربنایی موافق نیست. در مورد بحث تزریقات بودجه و محیط زیست، حقیقت این است که در نهایت خروارها خاک و سنگ در دریاچه ریخته شده و پل که ارتباط دوطرف را تسهیل می کند هنوز نیمه کاره است. این طرح انجام شده و تنها نقطه اختلاف بر سر یک پل است. اینکه ۴ بانده یا ۲ بانده باشد این مسأله وجود دارد که باید مسائل درازمدت را در نهایت در نظر گرفت، کم عرض بودن پل مشکلات عبور و مرور را افزایش می دهد. هم اکنون در مردم این توقع ایجاد شده و مردم به این راه عادت کرده اند و سرمایه های وسیعی صرف شده و در نهایت وقتی در آینده حجم رفت و آمد ۴یا ۵ برابر شود چه کسی مشکلات عبور و مرور را حل خواهدکرد.

این نماینده مجلس ذکر می کند که مذاکرات مفصلی باوزارت راه ، مدیریت و حتی رئیس جمهور انجام شده و در پایان می گوید: در نهایت نظر کارشناسی مشاور حمل و نقل رئیس جمهور و معاونت فنی سازمان برنامه به هرنتیجه ای منتج شود ، همان مورد قبول ما خواهد بود.

از سوی دیگر اینکه دریاچه ارومیه بزرگترین سطح آبی کشور است، میانگین طول دریاچه حدود ۱۴۰کیلومتر و پهنای آن بین ۱۶ تا ۶۳ کیلومتر است . در حوزه اکولوژیکی این دریاچه، ۲۷ گونه پستاندار، ۲۱۲ گونه پرنده ، ۴۱ گونه خزنده، ۲۶ گونه ماهی و هفت گونه دو زیست وجود دارد . در این دریاچه تعداد زیادی زیستگاههای آبی و خشکی وجود دارد. ضمن آنکه هفده سایت بحرانی به عنوان مهمترین نواحی تحت حفاظت محیط زیست در این منطقه وجود دارد. دریاچه ارومیه همچنین زیستگاه زمستانی گروههایی از مرغان آبزی مانند اردک ها و مرغان درازپا و بزرگترین گردهمایی های تولید مثل فلامینگو در ایران است.

با توجه به احداث میانگذر ، نگرانی های زیست محیطی همچنان که ذکر شد بایستی به شکل قابل حلی مورد بررسی قرار گیرد. احداث پل میانگذر ، خواست دیرینه مردم آذربایجان و در کل یک طرح ملی است اما باید اثرات نامطلوب زیست محیطی آن به حداقل برسد. در قبال دریاچه ارومیه دو واقعیت انکارناپذیر وجود دارد. نخست دریاچه ای که تأثیرگذارترین پدیده طبیعی در منطقه است و زندگی و معیشت مردم ،کشاورزان و دامداران منطقه به میزان قابل توجهی متأثر از دریاچه است . واقعیت دوم میانگذر است. دخالت انسان در محیط طبیعی . هرچند زیبایی هایی را ایجاد می کند، اثرات نامطلوبی در زندگی مردم هم دارد که می توان آن را به حداقل رساند. با احداث و تکمیل میانگذر، مسیر ایران به اروپا از مرز سرو در حدود چهارکیلومتر کوتاه می شود اما به دلیل اثرات فراوان دریاچه بر اقتصاد منطقه ، باید برنامه ریزی مناسبی برای حفظ آن صورت گیرد.مجری طرح با اشاره به تصمیم قطعی دولت برای احداث این پل می گوید: هیچ کس مدعی نیست که این طرح اثراتی را بر محیط زیست نگذاشته، ولی ما در نظر داریم در تمام مراحل اجرا و حتی پس از آن بررسی های زیست محیطی را انجام دهیم و در کنار عملیات اجرایی فنی با استفاده از نظرات صاحبنظران راهکارهای علمی پیشگیری از تخریب دریاچه را به کار بندیم. به همین جهت پیمانکار متعهد شده کلیه برنامه های اجرایی و عملیاتی تکمیل میانگذر به تأیید سازمان حفاظت محیط زیست برسد.جهانگیرزاده نماینده ارومیه در نهایت تأخیر هرچه بیشتر این طرح را موجب وارد آمدن آسیب های روانی می داند. آسیب های روانی و سیاسی ، سست شدن نگاه مردم نسبت به اهتمام مرکزی به حل مشکلات منطقه و افزایش سوءتفاهم هاست. مردم بسیار معترضند تا آنجا که عکس میانگذر در اکثر خانه ها بالای سررسیدها و دستگاههای دولتی دیده می شود و اینکه آیا سرنوشت این پل در نهایت تنها در عکسهای خانگی و اداری قاب گرفته خواهد شد؟

مهری حقانی