اگر جایزه نوبل می خواهید اکسیر جوانی را بیابید

جایزه نوبل فیزیک ۲۰۰۸ به سه فیزیکدان یک آمریکایی و دو ژاپنی تعلق گرفت که هر سه در زمینه فیزیک ذرات بنیادی فعالیت کرده اند

جایزه نوبل فیزیک ۲۰۰۸ به سه فیزیکدان-یک آمریکایی و دو ژاپنی- تعلق گرفت که هر سه در زمینه فیزیک ذرات بنیادی فعالیت کرده‌اند. یوئیچیرو نامبو (Y.Nambu)، فیزیکدان آمریکایی ژاپنی‌تبار نیمی از جایزه امسال را به خاطر کارهای ارزشمندش در زمینه «شکست خودانگیخته تقارن» در ذرات بنیادی گرفت که در سال ۱۹۶۰ انجام داده بود. نیم دیگر این جایزه نیز به طور مساوی میان دو فیزیکدان ژاپنی به نام‌های ماکوتو کوبایاشی (M.Kobayashi) و توشیهیده ماسکاوا (T.Maskawa) تقسیم شد که این دو نیز در سال ۱۹۷۲ کارهایی در زمینه ذرات بنیادی انجام داده‌اند. انتخاب برندگان جایزه نوبل امسال از دو جهت بحث‌برانگیز بود و اعتراض برخی فیزیکدانان را در پی داشت. در واقع هم انتخاب نامبو و هم انتخاب دو فیزیکدان ژاپنی مورد اعتراض برخی فیزیکدانان و مجامع علمی قرار گرفت.

در مورد لیاقت نامبو برای دریافت جایزه نوبل فیزیک هیچ شکی وجود ندارد اما آنچه در این مورد مایه رنجش و اعتراض فیزیکدانان شده، این است که چرا فیزیکدان برجسته‌ای مثل نامبو باید به خاطر دریافت جایزه نوبل فیزیک نزدیک به نیم قرن (۴۸ سال) انتظار بکشد. در نخستین سال‌های پیدایش جایزه نوبل گاهی پیش می‌آمد که برخی اکتشافات علمی که منجر به دریافت جایزه نوبل شده بودند، در سال‌های بعد از اعتبار ساقط می‌شدند و نظریات و اکتشافات جدید آنها را رد می‌کرد. مسائلی از این دست باعث شد تا متصدیان نوبل فاصله‌ای چند ساله را برای قطعی شدن اکتشافات علمی در نظر بگیرند، اما به نظر می‌رسد که در سال‌های اخیر این روند حالتی افراطی به خود گرفته است. نظریات نامبو که در ۱۹۶۰ مطرح شد، در اوایل دهه ۱۹۹۰ توسط آزمایش‌های تجربی مورد تایید قرار گرفت، چرا نامبو باید ۱۵ سال پس از تایید نظریاتش جایزه نوبل بگیرد؟ اما در مورد اعطای جایزه به دو فیزیکدان ژاپنی با اینکه آن هم تاخیری ۳۶ ساله دارد، آنچه مایه اعتراض سایر فیزیکدانان قرار گرفته شایستگی این دو فیزیکدان برای دریافت چنین جایزه‌ای است. در واقع اعطای جایزه به نامبو ارج نهادن به یکی از مهم‌ترین، شگفت‌آورترین و عمیق‌ترین ایده‌ها در فیزیک ذرات بنیادی است. اگر بخواهیم بدون اشاره به جزئیات تخصصی کار نامبو ارزش آن را توضیح دهیم، باید گفت مدل استاندارد فیزیک که در حال حاضر قوی‌ترین تئوری و ابزار فیزیکدانان ذره‌ای در تفسیر پدیده‌های بی‌نهایت پیچیده در عالم ذرات بنیادی است، بر پایه کارهای ارزشمند نامبو در اوایل دهه ۱۹۶۰ استوار شده است. این نخستین‌بار نیست که نامبو کاندید دریافت جایزه نوبل فیزیک می‌شود، اما آنچه مایه شگفتی است این است که چرا جایزه نوبل پس از گذشت نزدیک به نیم قرن به او اعطا می‌شود. به نظر می‌رسد اعطای این جایزه به نامبو به خاطر کاری که نیم قرن پیش انجام داد، در تاریخ نوبل یک رکورد باشد.

آیا این مسئله را باید به شرایط حاکم بر شاخه ذرات بنیادی از فیزیک ربط داد یا در دیگر گرایش‌های فیزیک و رشته‌های دیگر نوبل نیز اوضاع به همین شکل است. متاسفانه شرایط نسبتا دشواری که فیزیک ذرات بنیادی طی چند دهه اخیر پشت سر گذاشته است این باور را در ذهن تداعی می‌کند که فیزیکدانانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند باید برای گرفتن جایزه نوبل همچنان در انتظار روزهای خوش فیزیک ذرات بنیادی بمانند، البته اگر دوام بیاورند. گرایش ذرات بنیادی در فیزیک با توجه به مشکلات کارهای تجربی در این حوزه و پیچیدگی خود موضوع، یکی از دشوارترین موضوعات علمی است. بنابراین دانشمندان این حوزه، نظریه‌پردازانی هستند که تنها با نیروی ذهن‌شان به جنگ مسائل می‌روند. به بیان دیگر در این حوزه تجهیزات آزمایشگاهی همواره چندین دهه از نظریه‌های مطرح شده عقب‌ترند. حتی می‌توان گفت که این تجهیزات آزمایشگاهی اساسا متناسب با تئوری‌های مطرح شده از سوی دانشمندان برجسته، طراحی و ساخته می‌شوند. بهترین شاهد این مدعی راه‌اندازی اخیر «برخورددهنده هادرونی بزرگ» (LHC) است که با هدف ارزیابی نظریه‌ای انجام شد که پیتر هیگز (P.Higgs)، فیزیکدان برجسته انگلیسی آن را در سال ۱۹۶۴ مطرح کرد. خوشبختانه هیگز ۸۸ ساله هنوز زنده است اما شاید تا اثبات پیش‌بینی اش در LHC که دست‌کم دو، سه سال دیگر خواهد بود زنده نماند.

اگر در نظر دارید در زمینه فیزیک ذرات بنیادی به جایزه نوبل دست یابید، بیش از هر چیز سلامتی جسمانی‌تان اهمیت دارد. در واقع اگر حتی دانشمندی در حد نامبو هم باشید، نمی‌توانید زودتر از ۴۰ سالگی تئوری بزرگی ارائه کنید، ۳۰ تا ۴۰ سال طول می‌کشد که تجهیزات آزمایشگاهی متناسب با تئوری شما ساخته شود و اگر خوش‌شانس باشید نظریات‌تان اثبات خواهد شد. پس از این مرحله نیز آنطور که برای نامبو اتفاق افتاد چیزی بین ۱۰ تا ۱۵ سال هم باید در صف نوبل بمانید تا اگر زنده بودید در آستانه ۱۰۰سالگی جایزه نوبل را بگیرید. تازه آن وقت سر و کله یکی دو مهمان ناخوانده هم پیدا می‌شود که باید جایزه را با آنها تقسیم کنید. آلفرد نوبل این جایزه را با این هدف بنیان گذاشت که مبلغ آن در اختیار شایسته‌ترین فرد در راه گسترش علم قرار گیرد. آیا نامبو ۸۷ ساله امروز به راستی توان انجام چنین کاری را دارد؟

کوروش پیربازاری